Praise of the Black Art: Literature and Print Culture in Early Modern Poland

Zajęcia będą miały charakter warsztatowy: część spotkań będzie odbywać się w sali, a część w Gabinecie Starych Druków BUW (co pozwoli na bezpośrednią pracę uczestników i uczestniczek z zabytkowymi książkami drukowanymi z XV–XVII w.).

Celem zajęć jest analiza wczesnonowożytnych zjawisk literackich widzianych z perspektywy historii książki. „Czarna sztuka” – czyli druk – w dużej mierze określała możliwości literackiego wyrazu. Zrozumienie i analiza dawnej książki drukowanej pod kątem jej materialności pozwoli odkryć, w jaki sposób znaczenia niesione przez teksty literackie były stymulowane, modyfikowane czy manipulowane przez naturę tego nośnika informacji.

Zajęcia będą miały charakter warsztatowy: część spotkań będzie odbywać się w sali, a część w Gabinecie Starych Druków BUW (dokładne terminy zostaną ustalone na początku semestru w zależności od dostępności sal wykładowych w BUW). Ważnym elementem zajęć będzie konfrontacja wiedzy teoretycznej z bezpośrednią pracą uczestników i uczestniczek z zabytkowymi książkami drukowanymi z XV–XVII w.

Konwersatorium poświęcone jest związkom między zjawiskami literackimi a wczesnonowożytną kulturą druku. Problemy dotyczące historii literatury będą dyskutowane z perspektywy siostrzanych dyscyplin, w szczególności szeroko rozumianej historii książki jako perspektywy uwzględniającej technologiczne, ideologiczne czy społeczne aspekty wytwarzania książek: materialnych obiektów służących za nośniki tekstu. Zajęcia mają prowadzić do zniuansowania wiedzy o tekstach dawnych poprzez jej osadzenie w kontekście specyfiki książek drukowanych z XV–XVII w.

Namysłowi poddamy te elementy starych druków, które bezpośrednio świadczą o refleksji nad wykorzystaniem druku do upowszechniania słowa pisanego. Przedmiotem analizy będą w szczególności parateksty starych druków (listy i wiersze dedykacyjne, strony tytułowe, posłowia, kolofony, ilustracje oraz elementy aparatu funkcjonalnego książki, takie jak np. indeksy, przypisy, spisy treści) oraz to, w jaki sposób wymienione elementy świadczą o wytwarzaniu i wykorzystywaniu książek w XV–XVII w. Ponadto zapoznając z metodami analizy i interpretacji dawnej książki jako materialnego artefaktu kulturowego wymagającego interdyscyplinarnego, wieloaspektowego podejścia, zajęcia posłużą do wprowadzenia w dzieje oficyn drukarskich w państwie polsko-litewskim w XVI–XVII wieku, przedstawią ich różnorodność i specyfikę, ukażą, w jaki sposób funkcjonował ówczesny obieg książki i rynek księgarski. Studenci i studentki poznają zależności łączące autorów z patronami, wydawcami i drukarzami.

Spotkania będą dotyczyć następujących zagadnień (tematy poszczególnych spotkań zostaną ustalone w porozumienie z uczestnikami i uczestniczkami na pierwszych zajęciach):

1. Morfologia dawnej książki.

2. Parateksty w książce drukowanej.

3. Metarefleksja na temat druku i jego możliwości w dobie wczesnonowożytnej.

4. Relacje między osobami wytwarzającymi książki: autorzy, wydawcy, tłumacze, patroni, drukarze.

5. Reklama wydawnicza w dawnej książce i jej gatunki.

6. Typografia, błędy drukarskie i ich wpływ na odbiór tekstu.

7. Skład tekstu jako forma wyrazu: od wspomagania lektury po literaturę wizualną.

8. Ilustracja w książce: celowość i przypadkowość w dawnych praktykach ilustrowania tekstów.

Przedstawiona literatura przedmiotu ma charakter orientacyjny. Lektury na poszczególne spotkania zostaną dostosowane do poszczególnych tematów zajęć, po skonsultowaniu zainteresowań uczestników i uczestniczek.

Bieńkowska B., Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005.

Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997.

Crane W., O zdobnictwie książek dawnych i nowych, przeł. A. Chłoń et al., Kraków 2018.

Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 1, 3–6, red. A. Kawecka-Gryczowa et al., Wrocław 1958–2001.

Duncan D., Index, A History of the A Bookish Adventure from Medieval Manuscripts to the Digital Age, New York 2022.

Febvre L., Martin J.H., Narodziny książki, przeł. A. Kocot, Warszawa 2014.

Grafton A.T., The Footnote: A Curious History, Cambridge (MA) 1997.

Grafton A.T., Inky Fingers: The Making of Books in Early Modern Europe, Cambridge (MA) 2020.

Gruchała J., Iucunda familia librorum. Humaniści renesansowi w świecie książki, Kraków 2002.

Houston K.: Książka – najpotężniejszy przedmiot naszych czasów zbadany od deski do deski, przeł. P. Lipszyc, Kraków 2017.

Juda M., Pismo drukowane w Polsce XV–XVIII w., Lublin 2001.

Kiliańczyk-Zięba J., Sygnety drukarskie w Rzeczypospolitej XVI wieku, Kraków 2015.

Komorowska M., Kształt edytorski postylli polskich XVI i XVII wieku – w poszukiwaniu staropolskich konwencji wydawniczych, „Terminus” 2015, t. 17, z. 3 (34).

Pettegree A., The Book in the Renaissance, Yale 2010.

Pirożyński J., Z dziejów obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wicka w Zurychu z lat 1560–1587, Kraków 1995.

Polonia typographica saeculi sedecimi. Zbiór podobizn zasobu drukarskiego tłoczni polskich XVI stulecia, red. K. Piekarski et al., z. 1–12, Warszawa 1936–1981.

Printing and Misprinting: A Companion to Mistakes and In-House Corrections in Renaissance Europe (1450-1650), ed. by G. Della Rocca de Candal, A. Grafton, P. Sachet, Oxford 2023.

PRINTING R-EVOLUTION 1450-1500. I cinquant'anni che hanno cambiato l'Europa, red. C. Dondi. Katalog wystawy (Venezia, 1 wrze 2018–7 gennaio 2019).

Rypson P., Piramidy – słońca – labirynty. Poezja wizualna w Polsce od XVI do XVIII wieku, Warszawa 2002.

Socha K., Ideologia wyrażona w szacie graficznej książki na przykładzie stron tytułowych Biblii, w: Bibliologia polityczna, red. D. Kuźmina, Warszawa 2011.

Wiencek I., Jawne i ukryte. O wymowie kart tytułowych kilku druków polemicznych, w: Figura heretyka w nowożytnych sporach konfesyjnych, red. A. Bielak, W. Kordyzon, Warszawa 2017.

Winiarska-Górska I., Szesnastowieczne przekłady Pisma Świętego na język polski (1551–1599) jako gatunek nowożytnej książki formacyjnej, Warszawa 2017.

Student(ka) zna i rozumie:

– aparat terminologiczny i pojęciowy oraz metody naukowe pozwalające na prowadzenie badań nad literaturą w perspektywie historycznej oraz różnymi typami tradycji w wybranych epokach (K_W03);

– powiązania filologii polskiej z innymi dziedzinami humanistyki podejmującymi refleksję nad obecnością tradycji w kulturze (K_W04);

– stan badań podejmujących teoretyczną refleksję nad tradycją literacką oraz metodologiczne podstawy badania literatury jako komponentu tradycji (K_W07);

– najważniejsze zasady opracowania redakcyjnego tekstu tekstów staropolskich;

– fakty z zakresu typografii książki (K_W13).

Student(ka) potrafi:

– integrować wiedzę z różnych dyscyplin humanistycznych oraz efektywnie ją wykorzystywać do rozpoznawania i opisywania rozmaitych rodzajów tradycji literackiej (K_U01);

– wykorzystać zdobytą wiedzę historycznoliteracką, teoretycznoliteracką i komparatystyczną do identyfikowania luk w stanie badań oraz prowadzenia badań własnych nad twórczością wybranych pisarzy, funkcjonowaniem środowisk i formacji artystycznych, zjawiskami szczegółowymi z zakresu poetyki historycznej i teoretycznej, etc. (K_U02);

– przeprowadzić krytykę źródła oraz rekonstruować na podstawie jego analizy obraz epoki (K_U04);

– określać rodzaje i zakresy wzajemnego oddziaływania tradycji literackich, plastycznych i muzycznych w obrębie wybranej epoki (K_U07);

– posługiwać się takimi formami wypowiedzi naukowej, jak referat naukowy, wstęp krytyczny, edycja krytyczna i komentarz krytyczny (K_U11);

– formułować problemy badawcze, dobiera adekwatne metody, narzędzia badawcze i techniki pracy nad tekstem (K_U10);

– samodzielnie dokonać transkrypcji i transliteracji tekstu staropolskiego, zgodnie z zasadami wydawania tekstów staropolskich (K_U02).

Student(ka) jest gotowy/a do:

– okazywania zrozumienia i szacunku dla odmienności obyczajowych, religijnych etc., jakie wynikają z bogactwa tradycji kulturowych oddziałujących na literaturę (K_K02);

– planowania i realizowania zadań badawczych (K_K01, K_K02, K_K05)

– aktywności i podejmowania wysiłku oraz odznaczania się wytrwałością w realizacji podejmowaniu indywidualnych i zespołowych działań profesjonalnych w zakresie pracy nad tekstami kultury (K_K03);

– aktywnego uczestniczenia w działaniach na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego i wykorzystywania go w rozumieniu wydarzeń społecznych i kulturalnych (K_K04, K_K06).

Zaliczenie na ocenę: projekt polegający na przygotowaniu krótkiego eseju (7-9 tys. znaków, włącznie z bibliografią i przypisami), który stanowić będzie samodzielną analizę paratekstów wybranego starego druku świadczących o jego projektowanych funkcjach i przeznaczeniu. Ustalenie indywidualnych tematów esejów oraz przedstawienie i konsultacja literatury koniecznej do ich opracowania w porozumieniu z prowadzącym przed zakończeniem cyklu dydaktycznego.

Dopuszczalne są dwie nieobecności w semestrze.