Perceptual vocabulary and its semantic changes

Cele konwersatorium:

1. ukazanie przeobrażeń znaczeniowych zachodzących w leksyce percepcyjnej w różnych językach

2. wskazanie i skomentowanie źródeł do badań etymologicznych i leksykograficznych, w tym porównawczych, wraz z ćwiczeniem umiejętności krytycznego korzystania z literatury z tych działów

4. zapoznanie się z problematyką semantyki historycznej i słowiańskiej oraz indoeuropejskiej geografii językowej

5. ukazanie typów zapożyczeń, ich ewolucji znaczeniowej w polszczyźnie (i jej gwarach) oraz relacji ze słownictwem rodzimym.

Na konwersatorium zajmiemy się dawnym i współczesnym słownictwem związanym z percepcją zmysłową człowieka. Będziemy się koncentrowali nie tylko na języku polskim, ale szerzej na językach indoeuropejskich, a nawet baskijskim. Szczególną uwagę zwrócimy na wieloznaczność leksyki związanej ze zmysłami oraz na zmiany znaczeń poszczególnych grup wyrazów percepcyjnych (rodzin wyrazów i słownictwa związanego z konkretnym zmysłem) zachodzące w historii języka. Będziemy analizowali regularności w przeobrażeniach znaczeniowych słów związanych z postrzeganiem za pomocą zmysłów oraz oddzielali takie zmiany znaczeniowe od okazjonalnych i ograniczonych do jednego języka. Zwrócimy także uwagę na nacechowane użycia leksyki percepcyjnej pierwotnie odnoszącej się do zwierząt, a wtórnie używanej do człowieka.

Na zajęciach będzie prezentowana etymologia wybranych wyrazów percepcyjnych, omawiany sposób rekonstrukcji znaczenia podstawowego w słownikach etymologicznych oraz kształtowanie się różnic semantycznych leksyki współrdzennej (np. węszyć v. wąchać).

Tematyka zajęć:

1. Zajęcia organizacyjne. Zaprezentowanie wybranej literatury przedmiotu (w tym słowników etymologicznych, historycznych i współczesnych różnych języków).

2. Krótkie wprowadzenie do zagadnień etymologii i metod rekonstrukcji słowotwórczej i semantycznej oraz ćwiczenie praktycznych umiejętności.

3.-4. Zmiany zasobu leksykalnego języka na przykładzie polszczyzny (słowotwórstwo historyczne, semantyka historyczna): analiza wybranych wyrazów i rodzin słowotwórczych.

4.-5. Przeobrażenia znaczeniowe leksyki. Omówienie wybranych prac z zakresu semantyki leksykalnej (m.in. na przykładzie słownictwa percepcyjnego) w różnych językach – zestawienie paralel znaczeniowych.

6.-7. Hierarchia zmysłów w różnych językach i przeobrażenia znaczeń wybranej leksyki percepcyjnej – na podstawie pracy A. Viberga.

8.-9. Przeobrażenia znaczeniowe słownictwa pierwotnie oznaczającego percepcję zmysłową (wzrokową, słuchową, węchową, dotykową i smakową) w polszczyźnie i innych, wybranych językach (słowiańskich, indoeuropejskich, a także w baskijskim i hebrajskim).

10. Synestezja w języku.

11. Słownictwo percepcyjne w polszczyźnie w XVI i XIX wieku – zmiany w zasobie leksykalnym, ewolucja wybranych znaczeń, omówienie tendencji wewnątrz- i zewnątrzjęzykowych. Ewolucja perspektywiczna.

12. Leksykalne i semantyczne zapożyczenia w słownictwie percepcyjnym w polszczyźnie – wybrane przykłady.

13. Przekształcenia semantyczne zapożyczeń i słownictwa rodzimego w językach niespokrewnionych, ale należących do wspólnego obszaru kulturowego (na przykładzie wyrazów oznaczających źrenicę oka).

14. Tabu językowe. Słownictwo percepcyjne pierwotnie odnoszące się do zwierząt, a wtórnie używane do ludzi.

15. Podsumowanie zajęć. Kolokwium zaliczeniowe.

Liczba zajęć przeznaczonych na realizację poszczególnych zagadnień może ulec zmianie w zależności od zainteresowań uczestników konwersatorium.

Literatura obowiązkowa:

Bednarczuk L., Etymologia profesora Sławskiego, [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki. Pamięci Profesora Franciszka Sławskiego, red. J. Rusek, W. Boryś, L. Bednarczuk, Kraków 2002, 29-35.

Buttler D., Struktura znaczeniowa wyrazów, „Prace Filologiczne”, t. XXVI, 1976, s. 239-247.

Buttler D., Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978.

Buttler D., Koncepcje pola znaczeniowego, „Przegląd Humanistyczny” 2, 1967.

Buttler D., Źródła „redundancji” leksykalnej, „Prace Filologiczne” XXI, 1971, 249-263.

Efekt motyla. Humaniści wobec teorii chaosu, red. K. Bakuła, D. Heck, Wrocław 2006 (wybrane artykuły).

Grzegorczyk R., Wpływ etymologii na współczesne rozumienie znaczeń wyrazów, [w:] Studia z językoznawstwa słowiańskiego. Prace Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ, red. F. Sławski, H. Mieczkowska, nr 14, Kraków 1995, 59-62.

Jakubowicz M., Drogi słów na przestrzeni wieków. Zarys słownika motywacji semantycznych na materiale przymiotników słowiańskich odziedziczonych z prasłowiańszczyzny, Warszawa 2010.

Judycka I., Synestezja w rozwoju znaczeniowym wyrazów, „Prace Filologiczne”, t. XVIII, 1963, s. 59-78.

Kleszcz K., Tajemnice dynamiki języka, Katowice 2012.

Pajdzińska A., Wrażenia zmysłowe jako podstawa metafor językowych, „Etnolingwistyka” 8, Lublin 1996.

Pastuchowa M., Reinterpretacja jako niejawna zmiana znaczenia, [w:] Świat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etymologicznym, red. Ilona Generowicz i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.

Piotrowska A. E., Zmiany struktury znaczeniowej wyrazu zmysł w historii języka polskiego, [w:] Pojęcia zapisane w języku, red. M. Falkowska, K. Waszakowa, Warszawa 2015, s. 51-77.

Piotrowska A. E., Zawadzka M., Polskie nazwy źrenicy motywowane funkcją desygnatu, „Prace Filologiczne” t. LXIX, 2016, s. 361-378.

Siatkowski J., Waniakowa J. (red.), Ogólnosłowiański atlas językowy. Seria leksykalno-słowotwórcza. Człowiek, t. 9, Kraków 2009.

Siatkowski J., Słowiańskie nazwy części ciała w historii i dialektach, Warszawa 2012 (wybrane artykuły).

Sławski F., Uwagi o badaniach etymologicznych nad słownictwem słowiańskim, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa 1958.

Sławski F., Uwagi o metodzie badań etymologicznych, [w:] Sprawozdania PAU, t. LII (1951) nr 7.

Szkiłłądź H., Przenośne znaczenia i przenośne użycia wyrazów, „Poradnik Językowy” 9-10, 1960, 388-403, 440-448.

Zawisławska M., Czasowniki percepcji wzrokowej a procesy mentalne, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003.

Viberg A., The verbs of perception: a typological study

Linguistics, 21(1), 1983, s. 123-162.

Literatura uzupełniająca:

Brzezicka B., Językowy obraz ciała – jakie schematy wyobrażeniowe można odnaleźć w etymologii?, [w:] Badania diachroniczne w Polsce II. Między współczesnością a przeszłością, red. A. Krzyżanowska, M. Posturzyńska-Bosko, P. Sorbel, Lublin 2016, s. 27-38.

Buck C. D., A Dictionary of Selected Synonims in the Principal Indo-Eurpean Languges, The University of Chicago Press Books, Chicago 1949.

Bugajski M., Jak pachnie rezeda? Lingwistyczne studium zapachów, Wrocław 2004.

Buttler D., Problem eliminacji wieloznaczności w drugiej połowie XIX wieku, „Prace Filologiczne” XXXVI, 1991, 229-235.

Buttler D., Procesy eliminacji wieloznaczności w drugiej połowie XIX wieku, „Prace Filologiczne” XXXVI, 1991, 229-235.

Buttler D., Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku. Budowa i znaczenie czasownika, „Poradnik Językowy” 5, 1972, 276-285.

Buttler D., Zmienność znaczeń wyrazów w polszczyźnie XIX i XX wieku, „Poradnik Językowy” 3-5, 1984, 154-164, 213-220, 277-289.

Chojnacka-Kuraś M., Semantyka bólu we współczesnej polszczyźnie, Warszawa 2016.

Czerniawska J.M, Czerniawska E., Pamięć węchowa: fascynująca nieznajoma, [w:] Pamięć. Zjawiska zwykłe i niezwykłe, red. E. Czerniawska, Warszawa 2005, s. 90-109.

Dobaczewski A., Zjawiska percepcji wzrokowej: studium semantyczne, Warszawa 2002.

Dobaczewski A., Kilka uwag o czasownikach percepcji wzrokowej, Prace Językoznawcze, z. II, UWM, s. 35-43.

Doroszewski W., 1927, Czynnik społeczny i indywidualny w rozwoju znaczeniowym wyrazów, [w:] Symbolae grammaticae in honorem Joannis Rozwadowski, vol. 1, Warszawa.

Gryboś A., Opozycja homo // animal w polu wyrazowym w percepcji węchowej, [w:] „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prace językoznawcze” t. 17: Studia historycznojęzykowe, red. I. Bajerowa, Katowice 1989, s. 71-81.

Grzegorczyk R., Waszak K., O programie badań w zakresie porównawczej semantyki leksykalnej, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Językoznawstwo, seria IX, Warszawa 1998, 109-115.

Grzegorczyk R., Geneza i współczesne funkcje konstrukcji z bezokolicznikami: „czuć”, „słychać”, „widać”, „znać”, „stać”, „Poradnik Językowy” 8, 1990, s. 564-571.

Grzegorczyk R., Perspektywy badań porównawczych w zakresie semantyki leksykalnej, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Językoznawstwo, seria VIII, Warszawa 1992, s. 75-81.

Grzegorczyk R., Wpływ etymologii na współczesne rozumienie znaczeń wyrazów, [w:] Studia z językoznawstwa słowiańskiego. Prace Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ, red. F. Sławski, H. Mieczkowska, nr 14, Kraków 1995, s. 59-62.

Grzegorczyk R., Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001.

Grzegorczyk R., Świat widziany poprzez słowa. Szkice z semantyki leksykalnej, Warszawa 2012.

Gugała M., Pojęcie zazdrości i jego wykładniki leksykalne w języku polskim, „Poradnik Językowy” 6, 2004, s. 47-58.

Ibarretxe I., Semantic extentions in the sense of smell, [w:] ASJU, XXX-2, 1996, s. 631-643.

Ibarretxe-Antuñano I., 1997, Smelling nad Perception: A Cross-Linguistic Study, [w:] Cuadernos de Filologia Inglesa 612, s. 113-121.

Ibarretxe-Antuñano I., 1998, Predictable vs. unpredictable polysemy, LACUS Forum 25, S.J. Hwang, A. Lommel (eds.), s. 201-211.

Ibarretxe-Antuñano I., 1999a, Metaphorical Mappings in the Sense of Smell, Metaphor in Cognitive Linguistics. R. W. Jr. Gibbs, J. Steen, Amsterdam and Philadelphia, s. 29-45.

Ibarretxe-Antuñano I., 1999b, Polysemy and Metaphor in Perception Verbs: a Cross-linguistic Study (Thesis submitted for the Degree of Doctor in Philosophy. University od Edinburgh, unpublished).

Ibarretxe-Antuñano I., Vision Methaphors for the Intellect: Are they Really Cross-Linguistic?, Atlantis. Journal of the Association of Anglo-Ameriacan Studies, 30.1 (2008), s. 15-33.

Ibarretxe-Antuñano I., Cross-linguistic Polysemy in Tacticle Verbs, Cognitive Linguistics Investigations across Languages, Fields, and Philosophical Boundaries, J. Luchenbroers (ed.), Amsterdam, s. 235-253.

Ibarretxe-Antuñano I., Mind-as-body as cross-linguistic conceptual Metaphor, Miscelánea. A Journal of English and American Studies. 25, 2002, s. 93-119.

Janowska A., Polisemia staropolskich czasowników. Źródła, swoistość, konsekwencje, Katowice 2007.

Janowska A., Pastuchowa M., Niebezpieczna kompetencja, „Poradnik Językowy” 8, 1995, 11-20.

Janowska A., Polisemia czasowników w badaniach diachronicznych, [w:] Staropolszczyzna piękna i interesująca, t. 1, red. E. Koniusz, S. Cygan, Kielce 2006, 277-282.

Jędrzejko E., „Człowiek miarą wszech rzeczy”. Antropocentryzm i historycznokulturowe aspekty staropolskiej frazeologii somatycznej, „Prace Filologiczne” XLVI, 2001, s. 233-245.

Kővecses Z., Metaphor. A practical introduction, New York 2001.

Kucała M., Wieloznaczność wyrazów w staropolszczyźnie a w języku współczesnym, [w:] Studia historycznojęzykowe I, red. M. Kucała, Z. Krążyńska, Kraków 1994, 51-58.

Ładziak E., 2012, Świat zamknięty w dłoni: ból i przyjemność jako podstawowe konotacje wybranych czasowników opisujących poznanie przez zmysł dotyku, Linguarium Silva 1, s. 109-122.

Niewiara A., Badania etymologii a odtwarzanie językowego obrazu świata, [w:] Język a Kultura, t. 13, red. J. Anusiewicz, A. Dąbrowska, Wrocław 2000, 97-105.

Niewiara A., Zmiany semantyczne w ujęciu panchronicznym, [w:] Śląskie studia lingwistyczne, red. K. Kleszczowa, J. Sobczykowa, Katowice 2003, 115-122.

Pawelec R., Dzieje sztuki. Leksemy i pojęcia, Warszawa 2003.

Pisarek K., Szkic pola semantycznego zapachów w polszczyźnie, „Język Polski” 1972, t. LII, z. 5, s. 330-339.

Piotrowska A., Zmysły a procesy mentalne. Historia słownictwa z rodziny czasownika baczyć w języku polskim, Warszawa 2009.

Pawelec R., Dzieje sztuki. Leksemy i pojęcia, Warszawa 2003.

Piotrowska A. E., Kształtowanie się znaczeń zwrotów z wyrazem zmysły w polszczyźnie, „Prace Filologiczne” LXIV część 2, 2014, s. 275-294.

Piotrowska A. E., Zawadzka M., Dawne i gwarowe polskie nazwy źrenicy motywowane odbijającym się w niej wizerunkiem człowieka, „Polonica” t. XXXVI, 2016, s. 275-302.

Puzynina J., O dorobku i perspektywach badawczych słowotwórstwa historycznego języka polskiego, „Prace Filologiczne” XXVI, 1976, 155-179.

Rogowska A., U źródeł synestezji: podstawy fizjologiczne i funkcjonalne, „Przegląd Psychologiczny” t. 45, nr 4, 2002, s. 465-474.

Rogowska A., Związki synestezji z muzyką, [w:] Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN XLVII, 1, 2002, s. 85-95.

Rogowska A., 2007, Synestezja (seria: Studia i monografie z. 208), Opole.

Rozwadowski J., Paralele semazjologiczne, [w:] J. Rozwadowski, Wybór pism, red. J. Safarewicz, t. II, s. 222, Warszawa 1961.

Reczek J., Polszczyzna i inne języki w perspektywie porównawczej, Wrocław 1991.

Sławski F., Z zagadnień rekonstrukcji słowotwórstwa prasłowiańskiego, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria III, Warszawa 1968, 35-42.

Sławski F. (red.), Słownik prasłowiański, t. 1-8, Ossolineum, Kraków 1974-2001 (fragmenty wstępu).

Tokarski R., Struktura pola znaczeniowego (studium językoznawcze), Lublin 1984.

Tokarski R., Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Lublin 2013.

Tokarski R., Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 343-370.

Tokarski R., Pola znaczeniowe i ramy interpretacyjne – dwa spojrzenia na język, [w:] LingVaria, 1, 2006, s. 35-45.

Student:

WIEDZA

Zna i rozumie podstawową terminologię językoznawczą. Czyta literaturę przedmiotu w języku angielskim.

Wykorzystuje narzędzia właściwe filologii, w szczególności kwerendy słownikowe.

UMIEJĘTNOŚCI

1. Wyszukuje, analizuje, selekcjonuje i wykorzystuje informacje ze źródeł pisanych i elektronicznych, posługuje się różnego rodzaju słownikami.

2. Posługuje się podstawowymi ujęciami teoretycznymi właściwymi dla filologii polskiej.

3. Czyta, interpretuje i analizuje teksty o charakterze naukowym i poprawnie stosuje poznaną terminologię językoznawczą.

4. Właściwie dobiera argumenty, wykorzystując poglądy innych autorów, poprawnie formułuje wnioski.

5. Sprawnie posługuje się słownikami historycznymi, etymologicznymi itp.

6. Wiąże fakty językowe z faktami kulturowymi, dostrzega wpływ historii, polityki i kultury na język.

7. Analizuje zachodzące w leksyce zmiany znaczeniowe.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

1. Jest świadomy posiadanej przez siebie wiedzy i zna zakres nabytych umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i rozwoju.

2. Umie współpracować w grupie i jest otwarty na nowe idee i gotowy do zmiany opinii w świetle dostępnych danych i argumentów.

3. Przygotowuje się do zajęć i czyta zadaną literaturę przedmiotu.

4. Wykazuje motywację do uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym.

7. Ma świadomość znaczenia narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturowych.

8. Ma świadomość znaczenia refleksji humanistycznej dla kształtowania się więzi społecznych.

9. Traktuje język jako integralną część kultury danego narodu.

Udział w zajęciach i przygotowanie się do nich.