Wstęp do archeologii

obowiązkowe

Wykład obowiązkowy dla I roku studiów licencjackich

w sali

Ogólne wprowadzenie - przedmiot, zakres, metody i cele badań archeologicznych (terenowe - badania rozpoznawcze i wykopaliskowe; interpretacje i kompilacje archeologiczne), przygotowujący do dalszych studiów, z podstawą teoretyczną do uczestniczenia w praktykach terenowych.

Tematy wykładów

Semestr zimowy (dr F. Stępniowski)

1. „Cóż to jest – archeologia?” Historia archeologii: od kolekcjonerstwa do współczesnej dziedziny nauki (z wyłączeniem historii archeologii na ziemiach polskich).

2. Archeologia jako nauka historyczna i archeologia jako nauka antropologiczna. Dzieje myśli archeologicznej: od archeologii ewolucjonistycznej do archeologii postprocesualnej.

3. Nie ma jednej archeologii: archeologia osadnicza, archeologia miejska, archeologia podwodna, archeologia „archiwalna”; badania stacjonarne i ratownicze; archeologia „przemysłowa”; archeologia eksperymentalna.

4. Podstawowe pojęcia i definicje (1): typy stanowisk archeologicznych (osady [obozowiska, osady otwarte, osady obronne – w tym grody i zamki], cmentarzyska [płaskie i kurhanowe, ciałopalne i szkieletowe], miejsca kultu religijnego, miejsca pozyskiwania surowców i produkcji, skarby). Archeologia prahistoryczna, protohistoryczna i historyczna. Archeologia pradziejowa i archeologia klasyczna (cywilizacji antycznych).

5. Podstawowe pojęcia i definicje (2): kultura archeologiczna (krąg kulturowy, horyzont kulturowy, grupa kulturowa, stanowisko eponimiczne), obiekty nieruchome i ruchome (artefakty i ekofakty). Era, epoka, okres, podokres, faza.

6. Nauki pomocnicze archeologii (humanistyczne): historia, historia sztuki, etnografia, numizmatyka, epigrafika, paleografia, gliptyka, numizmatyka, sfragistyka, metrologia.

7. Datowanie w archeologii. Rachuba czasu, chronologia, periodyzacja. Metody datowania absolutnego (chronologia bezwzględna: kalendarze historyczne, datowanie fizykochemiczne (metoda radiowęglowa [w tym kalibracja], potasowo-argonowa, termoluminescencja itp.) oraz przyrodnicze (dendrochronologia). Metody datowania względnego (w tym stratygrafia pionowa i pozioma).

8. Archeologia nieinwazyjna. Badania powierzchniowe (cele i metody AZP), metody geofizyczne (m.in. elektrooporowa, elektromagnetyczna) i fotografia lotnicza.

9. Badania wykopaliskowe. Strategia prowadzenia wykopalisk (w zależności od typu stanowiska, charakteru badań itp.). Podstawowe informacje o metodach pomiarowych (sprzęt mierniczy: niwelator i teodolit, łata i pion, ar i hektar; o reperze słów kilka), eksploracyjnych i dokumentacyjnych.

10. Stanowiska jedno- i wielowarstwowe. Warstwy poziome i pionowe, styki międzywarstwowe. Między stratyfikacją (w tym o prawie superpozycji) a stratygrafią (graficzne metody odwzorowywania i interpretacji warstw; macierz Harrisa).

11. Podstawy klasyfikacji materiałów archeologicznych. Systemy taksonomiczne, pojęcie typu i zasady konstruowania typologii dla różnych kategorii zabytków (kryterium morfologiczne); przykłady typologii (np. ceramika, ozdoby, broń itp.).

12. Metoda typologiczna, jako narzędzie konstruowania systemów chronologii względnej (seriacje i metoda korelacji cech). Metody statystyczno-matematyczne wykorzystywane w archeologii.

Semestr letni (dr W. Wróblewski)

1. Dzieje archeologii w Polsce. Dzieje archeologii na Uniwersytecie Warszawskim.

2. Archeologia w systemie nauk historycznych. Podstawowe pojęcia i cele metodologii historii (metodologia i metodyka, postępowanie dedukcyjne i indukcyjne, krytyka źródeł [zewnętrzna i wewnętrzna], hipotezy badawcze).

3. Kwerenda źródłowa (archiwalna, bibliograficzna, muzealna); onomastyka i toponomastyka. Zasady konstruowania katalogów tematycznych (np. katalogu stanowisk archeologicznych).

4. Nauki pomocnicze archeologii (przyrodnicze i techniczne): antropologia fizyczna, archeozoologia, palinologia, dendrologia, paleoekologia, petrografia; metaloznawstwo, traseologia.

5. Archeologia osadnicza: pojęcie „zdjęcia archeologicznego”. Wyniki badań archeologicznych (powierzchniowych i wykopaliskowych), przyrodniczych (m.in. paleohydrografia, geomorfologia, gleboznawstwo) i toponomastycznych. Archeologia środowiska.

6. Archeologia bez łopaty i łaty: metodyka archeologicznych badań podwodnych oraz interpretacja zdjęć lotniczych w inwentaryzacji stanowisk archeologicznych.

7. Antropologia kulturowa – historia – archeologia. Badania interdyscyplinarne w archeologii. Blaski i cienie etnoarcheologii.

8. Badania archeologiczno-architektoniczne. Specyfika prac archeologicznych przy obiektach architektury, metody badań historyczno-artystycznych (ikonografia i ikonologia). Obiekty architektury jako źródła historyczne (w tym historii techniki) i artystyczne. Podstawowe pojęcia i terminy dotyczące obiektów architektonicznych.

9. Metody i zasady wstępnej konserwacji zabytków archeologicznych (ceramika, zabytki metalowe, zabytki z surowców organicznych [drewno, skóra, tkaniny], zabytki kamienne). Zasady przechowywania zbiorów archeologicznych i archiwizacji danych.

10. Po wykopaliskach. Zasady opracowywania wyników badań terenowych. Rodzaje publikacji naukowych (sprawozdania, monografie, syntezy; recenzje, omówienia i polemiki). Systemy cytowania literatury, przypisy, bibliografie.

11. Międzynarodowe normy prawne dotyczące archeologii. Prawodawstwo archeologiczne w Polsce. Zagrożenia dziedzictwa archeologicznego (grabież stanowisk, czarny rynek dzieł sztuki starożytnej i zabytków pradziejowych).

12. Etyka w archeologii. Formy ochrony krajobrazu i dziedzictwa archeologicznego. Muzealnictwo i popularyzacja w archeologii (m. in. muzea, parki i skanseny archeologiczne, festyny i pakiety edukacyjne).

Literatura podstawowa (podręczniki)

W. Ashmore, R.J. Sharer, Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, Kraków 2008.

D. Ławecka, Wstęp do archeologii, Warszawa 2000 (IA UW) lub 2002 (PWN).

C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia. Teorie. Metody. Praktyka, Warszawa 2002.

Literatura uzupełniająca (zalecana)

A. Abramowicz, Historia archeologii polskiej w XIX i XX w., Warszawa-Łódź 1991.

P. Bahn, Archeologia (bardzo krótkie wprowadzenie), Warszawa 1997.

P. Bahn, Archeologia. Przewodnik, Warszawa 2006.

J. Coles, Archeologia doświadczalna, Warszawa 1977.

S.J. De Laet, Archeologia i jej problemy, Warszawa 1960

J. Gąssowski, Z dziejów polskiej archeologii, Warszawa 1970.

I. Hodder, Czytanie przeszłości. Współczesne podejścia do interpretacji archeologii, Poznań 1995.

Z. Kobyliński (red.), Pierwsza pomoc dla zabytków archeologicznych, Warszawa 1998.

Z. Kobyliński (red.), Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, Warszawa 1998.

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983 (ze wznowieniami).

J. Topolski, Wprowadzenie do historii, Poznań 2001 (ze wznowieniami

Wiedza n.t/umiejętność:

- przedmiot archeologii, jej metodyka i metodologia wobec nauk ścisłych i humanistycznych;

- podstawowe terminy/definicje, specyficzne dla dziedziny i współdzielone z innymi dyscyplinami (historia, antropologia kulturowa);

- podstawy źródłowe (od artefaktu przez obiekty ku stanowiskom i kulturom oraz ich kompleksom), wraz z ich opisem, analizą i interpreatacją;

- interdyscyplinarny wymiar archeologii ("nauki pomocnicze" archeologii w zakresie n. ścisłych i humanistycznych);

- główne paradygmaty badawcze archeologii i ich aplikacje w zakresie szczegółowych ujęć opisowych i interpretacyjnych oraz w ujęciu historycznym;

- kultura materialna jako podstawowa kategoria poznawcza archeologii, w ujęciu surowcowo-technologicznym, typologiczno-klasyfikacyjnym i semantycznym;

- udostępnianie i wymiana informacji (w różnych formach i różnymi technikami) w zakresie dziedziny i w ramach współpracy interdyscyplnarnej;

- etyczny, prawny i społeczny wymiar archeologii; dziedzictwo archeologiczne jako część globalnego dziedzictwa kulturowego, jego wartości poznawcze i kulturotwórcze; unikatowy i nieodtwarzalny charakter źródeł archeologicznych;

- "rozmaitość archeologii" - dopuszczalność i wartość odmiennych podejść badawczych, zarówno wg zmiennych paradygmatów ustanowionych w dyscyplinie, jak i wynikających z odmiennego tła kulturowego i społecznego.

Egzamin pisemny w sesji letniej.

Kryteria oceny: poziom pamięciowego opanowania podstawowych pojęć/definicji, orientacja w procesie przygotowania i prowadzenia badań; egzekwowane egzaminem testowym (40 pytań: częściowo testy wyboru, pytania o definicje i terminologię, proste obliczenia z zakresu „małej geodezji” archeologicznej