(in Polish) (Nie tylko) archeologia o początkach Słowian

Pochodzenie Słowian jest jednym z bardziej frapujących zagadnień archeologii

środkowoeuropejskiej. W niedługim czasie od ich pojawienia się na kartach źródeł

bizantyńskich zajmowali już blisko 25% obszaru Europy. Zjawisko to sprawia wrażenie

niespotykanej eksplozji demograficznej.

Zagadnieniem pochodzenia Słowian interesowali się przedstawiciele różnych dyscyplin z

historią, archeologią oraz lingwistyką na czele. Wszystkie pretendują do prymarnej roli w

wyrokowaniu na ten temat. Każda z tych dyscyplin opiera się na innych źródłach, ma własne

instrumentarium badawcze. Również formułowane hipotezy odbiegają różnią się znacznie. Co

więcej – poglądy przedstawicieli tych samych dziedzin nauki nie są spójne.

Jak dotąd wypracowano szereg koncepcji na temat praojczyzny Słowian. Na gruncie

archeologii dominują teorie związane z mikroojczyzną bądź makroojczyzną (przy czym

lokalizacje są różnorodne) często ujmowane w uproszczony schemat podziału na koncepcje

autochtoniczną i allochtoniczną.

Eksplozja słowiańska u schyłku starożytności nie ma odpowiedników we wczesnym

średniowieczu. W ciągu zaledwie kilku dekad od ich pojawienia się na kartach źródeł

bizantyńskich lud ten zajmował blisko 25% obszaru Europy. Zadziwiające, że wielowiekowy

okres dominacji cesarstwa rzymskiego na znacznych połaciach kontynentu nie odniósł

podobnego skutku. Omawiane zjawisko sprawia wrażenie niespotykanej eksplozji

demograficznej, można je traktować również jako zakończony niezwykły sukcesem eksport

modelu kultury wczesnosłowiańskiej.

Nie ulega wątpliwości, że pochodzenie Słowian (zarówno etno- jak i topogeneza) jest jednym z

bardziej frapujących zagadnień okresu wczesnośredniowiecznego. Zagadnienie te zajmowało

zarówno historyków, archeologów oraz lingwistów. Każda z tych dyscyplin rościła sobie prawo

do odegrania decydującej roli w udzieleniu właściwej odpowiedzi na pytanie o pochodzenie

tego ludu. Każda z nich opiera się na innych źródłach, ma własne instrumentarium badawcze.

Również formułowane hipotezy odbiegają różnią się znacznie. Co więcej – poglądy

przedstawicieli tych samych dziedzin nauki nie są spójne. Wśród wielu koncepcji na ten temat

Największą popularność zyskały teorie lokujące praojczyznę Słowian na środkowym

Podnieprzu. Ogólnie wyróżnić można dwie grupy poglądów – pierwsza związana jest z

mikroojczyzną, druga zaś makroojczyzną (przy czym lokalizacje są różnorodne).

Na gruncie archeologii, zwłaszcza polskiej często teorie te mieszczą się w uproszczonym

schemacie podziału na koncepcje autochtoniczną i allochtoniczną.

Poza historią, archeologią i językoznawstwem, które do niedawna wiodły prym w badaniach

nad pochodzeniem Słowian również paleoantropologia fizyczna, etnografia oraz genealogia

genetyczna.

Jesteśmy obecnie światkami doniosłych odkryć paleogenetycznych, które wymuszają znaczne

zmiany w obowiązujących dotychczas poglądach na temat pochodzenia człowieka i jego

rozprzestrzeniania na świecie. Mimo, że nie znalazło to jeszcze właściwego odzwierciedlenia w

archeologii zjawisko te można lub będzie można określić mianem kolejnej rewolucji w

archeologii, porównywanej chyba tylko do tzw. rewolucji radiowęglowej.

Badania kopalnego DNA wnoszą również niezwykle istotne wiadomości do interesującego nas

zagadnienia. Czy genetyka jest w stanie odpowiedzieć na pytanie skąd przyszli? I tak, i nie. Są

pewne haplotypy charakterystyczne dla populacji słowiańskich, nie można jednak łączyć

konkretnego haplotypu z etnosem słowiańskim. Kopalny DNA dowodzi skomplikowanej

historii człowieka współczesnego, a współczesne oblicze Europy zostało ukształtowane przez

trzy wielkie migracje z zewnątrz.

Celem zajęć będzie wieloaspektowe przedstawienie problemu pochodzenia Słowian.

Podstawową płaszczyzną będzie przeszłość widziana przez pryzmat archeologii. Po pierwsze

podjęte zostanie zagadnienie istoty „słowiańskości”. Zrozumienie czy Słowianie to wspólnota

językowa, etniczna, model kultury jest niezwykle istotne? Czy może należy ich postrzegać w

jeszcze inny sposób.

Babik Z., Pojednanie z lasem. W stulecie „argumentu florystycznego” w slawistycznych

badaniach etnogenetycznych (1908–2008), Kraków 2008.

Bednarczuk L., Rozpad języka prasłowiańskiego w świetle badań Tadeusza Milewskiego

i nowszych hipotez etnogenetycznych, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Rusek, W.

Boryś, Warszawa, 1998, s. 329–336.

Gołąb Z., Etnogeneza Słowian w świetle językoznawstwa, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian i

kulturą Europy wczesnośredniowiecznej, t. 1, Wrocław 1987, s. 71–80.

Hensel W., Etnogeneza Słowian, [w:] Mały słownik kultury dawnych Słowian, red. L.

Leciejewicz, Warszawa 1990, s. 433–444.

Mańczak W., Wieża Babel. Zrozumieć Europę, Wrocław–Warszawa–Kraków 2001.

Moszyński L., Wstęp do filologii, Warszawa 1984.

Popowska-Taborska H., Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka,

Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.

Mallory J. P., In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth, 1994.

Renfrew C., Archaeology and language: the puzzle of Indo-European origins. London 1987.

Heather P., Narodziny słowiańskiej Europy, w:idem, Imperia i barbarzyńcy. Migracje i

narodziny Europy, Poznań 2010, s. 417–419.

Labuda G., Etnogeneza i typogeneza Słowian, w: idem,Słowiańszczyzna starożytna, s.26

Dolukhanov P., The Early Slavs. Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus,

London–NewYork 1996.

Archeologia o początkach Słowian, P. Kaczanowski, M. Parczewski red., Kraków 2005.

Cień Światowita czyli pięć głosów w sprawie etnogenezy Słowian, red. A.Kokowski, Lublin

2002.

Nie-Słowianie o początkach Słowian, red. P. Urbańczyk,Poznań–Warszawa 2006.

Godłowski K., Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism, red. M. Parczewskiego, Kraków, s.

345–369.

Godłowski K., Spór o Słowian, w: Narodziny średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz,

Kraków 2000, s. 52–85.

Godłowski K,. Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia się Słowian w V-VII w. n.e.,

Kraków 1979.

Curta F., The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c.

500–700, Cambridge 2001.

Błażejewski A., Źródła archeologiczne, w: idem, Starożytni Słowianie, Wrocław 2007.

Piontek J ,. Etnogeneza Słowian we współczesnych badaniach antropologicznych, [w:]

Studia z dziejów i kultury zachodniej Słowiańszczyzny, red. J. Żak, J. Ostoja‑Zagórski,

Poznań 1983, s. 29–42.

Piontek J., Etnogeneza Słowian w świetle nowszych badań antropologicznych, „SlAnt.”, t.

47, 2006, s. 161–189.

Dulinicz M., Antropologia fizyczna, archeologia, etnogeneza Słowian. Tytuł odmienny:

Archeologia Polski T. 53 (2008) Z. 1, s. 111-134.

Parczewski M., Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian, [w:] Archeologia..., s. 65–78.

Bursche A., Kowalski K., Rogalski B. (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres Wędrówek Ludów w

dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa – Szczecin 2017.

Szmoniewski B., Early-Slavic culture, w: The Past Societies. Polish lands from the first evidence

of human presence to the Early Middle Ages 5 (500-1000), red. M. Trzeciecki, Warszawa, s.

23-73.

Underhill P. et al., Separating the post-Glacial coancestry of European and Asian Y

chromosomes within haplogroup R1a, European Journal of Human Genetics 18, 2010,

479–484.

Reich S., Kim jesteśmy skąd przyszliśmy, Warszawa 2020.

Wiedza:

K_W02 - zna podstawowe pojęcia i terminologię stosowane w archeologii epoki żelaza i

wczesnego średniowiecza

K_W03 – ma podstawową wiedzę w zakresie opisu, analizy i interpretacji źródeł

archeologicznych

K_W04 - ma uporządkowaną podstawową wiedzę na temat przemian kulturowych i

osadniczych na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej

K_W06 – ma podstawową wiedzę o powiązaniach archeologii z innymi dziedzinami oraz

dyscyplinami naukowymi, z obszaru nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych i

ścisłych

K_W07 – rozumie związek między osiągnięciami wybranej dziedziny nauki a możliwościami

ich wykorzystania w archeologii

K_W11 - zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji informacji zawartych w

publikacjach naukowych

Umiejętności:

K_U01 – potrafi wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować informacje o

źródłach archeologicznych i ich kontekście z wykorzystaniem literatury i mediów

elektronicznych

K_U03 – potrafi prezentować zespoły źródeł archeologicznych z różnych kategorii stanowisk

K_U10 – rozpoznawać różne rodzaje wytworów kultury materialnej łącznie z kontekstem oraz

właściwie je dokumentować i przeprowadzać ich krytyczną analizę i interpretację

K_U12 – rozpoznawać, analizować, wykorzystywać i klasyfikować źródła archeologiczne

K_U15 – przytaczać aktualne tezy badawcze, formułować wnioski i dobierać strategie

argumentacyjne na poziomie elementarnym oraz konstruować argumenty i kontrargumenty

Podstawą zaliczenia będzie kolokwium