The Anthropology of Evil

Zajęcia poświęcone będą dyskusjom na temat społecznych ekspresji fenomenu zła. Z jednej strony interesować nas będzie zło jako społeczny konstrukt, wielorako definiowany i postrzegany, z drugiej zaś zło jako przeżywany, ontyczny wymiar egzystencji. Sfera życia społecznego, której przyjrzymy się ze szczególną uwagą, dotyczyć będzie relacji międzyludzkich, w które wpisana jest przemoc, i relacje władzy w warunkach „stanu wyjątkowego”: wojen, rewolucji, ludobójstwa, generalnie przemocy zbiorowej.

Nasza refleksja dotyczyć będzie m.in. tych sytuacji, kiedy antropolog, stykając się z granicznymi ludzkimi doświadczeniami - bólem i cierpieniem, musi rozstrzygnąć, czy ma poprzestać na wskazaniu uwarunkowań społecznych wyjaśniających działania aktorów społecznych i opisaniu emicznych sposobów wyrażania problemu zła, czy też powinien objąć refleksją i uznać także jego wymiar ontyczny? A jeśli tak, to w oparciu o jakie kryteria? Skąd się one biorą? Kto je ustanawia? Jak dokonywać ich rozważnej adaptacji na grunt antropologii? W jaki sposób refleksja ta jest uwikłana w zagadnienia natury etycznej, epistemologicznej i odnoszące się do psychologii społecznej? Będziemy się zastanawiać, jakiego słownictwa i metafor źródłowych używają antropolodzy dla wyrażenia tego co identyfikują jako zło? Jakie metodologiczne problemy ewokuje/a jakie i czy rozwiązuje rozpoznanie zła za źródło cierpienia, z którego przejawami antropolodzy stykają się w trakcie prowadzenia badań etnograficznych.

Na zajęciach omawiać będziemy wielorakie źródła: filozoficzne, antropologiczne, literackie, filmowe oraz etnograficzne. Zależy mi bowiem na zachowaniu równowagi między wyrafinowaną intelektualnie refleksją teoretyczną a wiedzą przeżywaną, bliską codziennemu doświadczeniu. Zajęcia są szczególnie polecane osobom, które lubią łączyć refleksje antropologiczną z filozoficzną.

Warunkiem uczestnictwa w zajęciach będzie staranna lektura jednego zadanego tekstu (maks. ok 35 stron). Chętne osoby będą mogły zapoznać się z literaturą uzupełniającą polecaną do konkretnych zajęć [na ocenę 5!].

Szczegółowy sylabus z listą lektur zostanie omówiony i przekazany na pierwszych zajęciach.

Wybrane zagadnienia:

- zło radykalne/banalne

- problem teodycei i teologia po Holokauście

- stan wyjątkowy/nagie życia/kruche życia

- twarz Innego/troska/odpowiedzialność

- zło w języku/sztuce/

- przemoc symboliczna/propaganda/ideologia

- metafizyki zła

- społeczne uwarunkowania zła

- ludobójstwo/przemoc zbiorowa

- świadectwa sprawców

Wybrana literatura przedmiotu:

Agamben Giorgio. 2008. Co zostaje z Auschwitz, Warszawa: Sic! [fragmenty]

Arendt Hannah. 1987. Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalności zła, Warszawa: Znak [fragmenty].

Baczko Bronisław. 2020. Hiob mój przyjaciel: obietnice szczęścia i nieuchronność zła, Warszawa: PWN [fragmenty].

Badiou, Alain. 2001. Ethics: An Essay on the Understanding of Evil. London: Verso [fragment]

Baron-Cohen S. 2015. Refleksje na temat ludzkiego okrucieństwa, [w:] Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa, Sopot: Smak Słowa.

Blass Thomas. 2020. Zachowanie sprawców jako destrukyjne posłuszeństwo. Wokół badan Stanley Migrama, najdonioślejszej próby wyjaśnienia Holokaustu na gruncie psychologii społecznej, [w] Zrozumieć Zagladę. Społeczna psychologia Holokaustu, red. L.S Newman. R. Erber, Warszawa: PWN.

Bułkhakow Michaił. 2004. Mistrz i Małgorzata, Warszawa: Muza. [fragmenty, w które ingerowała sowiecka cenzura].

Csordas Thomas. 2019 From Theodicy to homodicy. Evil as an Anthropological Problem, [w:] Engaging Evil: A Moral Anthropology, ed. W.C. Olsen, T.J. Csordas, Oxford, NY: Berghahn .

Dąmbski Stefan. 2022. Egzekutor. Wstrząsająca spowiedź żołnierza AK. Wykonawcy wyroków śmierci, Warszawa: Fundacja Ośrodka Karta

Foucault Michel. 2018. Zło czynić, mówić prawdę. Funkcja wyznania w sprawiedliwości. Wykładu z Louvain, 1981, Warszawa: Znak.

Gitta Serena. 2002. W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki. Cyklady [fragmenty]

Girard René. 2002. Wdziałem szatana spadającego jak błyskawica, warszawa: PAX [fragmenty]

Głowiński Michał. 2018. Czarne sezony. Warszawa: Wydawnictwo Literackie

Głowińsk Michał. 2016. Zła mowa. Jak nie dać się propagandzie, Wielka litera [fragmenty]

Grynberg Mikołaj. 2014. Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne. Wołowiec: Czarne.

Good Byron 2019. On the Concept of Evil in Anthropological Analyses on Political Violence [w:] Engaging Evil: A Moral Anthropology, ed. W.C. Olsen, T.J. Csordas, Oxford, NY: Berghahn .

Jonas Hans. 2013. Idea Boga po Auschwitz. Żydowski głos, [w:] Teologia i filozofia żydowska wobec Holocaustu, red. P. Śpiewak, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria

Lamm Norman. 2013. Oblicze Boga. Refleksje na temat Holocaustu, [w:] Teologia i filozofia żydowska wobec Holocaustu, red. P. Śpiewak, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria

Levinas Emmanuel. 2002. Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, Warszawa: PWN [fragmenty]

Leibniz Gottfried Wilhelm. 2001. Teodycea. O dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa [fragment]

Levi Primo. 2017. Czy to jest człowiek, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Marquard Odo. 1994. Odciążenia. Wątki teodycei w filozofii nowożytnej, [w:] idem, Apologia przypadkowości, Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 8–30.

Ricoeur Paul. 1986. Symbolika zła, Warszawa: PAX [fragment]

Safranski Rüdiger. 1999. Zło. Dramat wolności, Warszawa: Czytelnik [fragment]

Tokarska-Bakir Joanna. 2020. Hannah Arendt i badanie antysemityzmu. Antysemityzm jako totemizm „Poznańskie Studia Polonistyczne” 37, s.11-40

Tryczyk Mirosław. 2015. Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, Warszawa: Wydawnictwo RM.

Zimbardo Philip. 2017. Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

Wolter (Voltaire) François-Marie Arouet. 1979. Poemat o zniszczeniu Lizbony, „Literatura na Świecie” 4(96), s. 324–333.

- studenci potrafią analizować różnorodne materiały źródłowe dotyczące fenomenu zła, a płynącą z nich wiedzę wykorzystywać do twórczej, teoretycznej syntezy, wzbogacającej ich kompetencje poznawcze

- studenci doskonalą warsztat antropologiczny, ucząc się adaptacji tekstów filozoficznych na potrzeby teorii antropologicznej osadzonej w konkretnych realiach społeczno-kulturowych

- studenci potrafią dostrzegać i krytycznie omawiać powiązania między epistemologią i etyką w antropologicznej refleksji nad problemem zła

Warunki zaliczenia

- aktywny udział w zajęciach: dokładna lektura tekstu , udział w dyskusji

- obecność (dopuszczalne są dwie nieobecności, każde kolejne wymagają wykonania dodatkowej pracy: przygotowania konspektu z lektury).

- 3-5 niezapowiedzianych kolokwiów z lektur