Ethnographic Laboratory. Children and the environment. The perspective of childhood studies

Podczas laboratorium skupimy się na dziecku i dzieciństwie w relacji do szeroko rozumianego środowiska. Pomysł laboratorium zakorzeniony jest w tzw. nowych studiach nad dzieciństwem (new childhood studies), które wskazują na konieczność włączenia do badań społecznych, w tym antropologicznych, dziecka jako pełnoprawnego podmiotu opowieści o świecie i sprawczego aktora, mającego moc wpływania na otaczające go środowisko.

Przede wszystkim interesować nas będzie relacja dziecka i środowiska, rozumianego z jednej strony klasycznie, jako przyroda (zwierzęta, rośliny, skały itp.), z drugiej jako otaczający świat wytworzony przez ludzkich i pozaludzkich aktorów (np. przestrzeń miasta, rodzina). Podczas zajęć duży nacisk położymy na kwestie etyczne i metodologiczne badań z dziećmi. Nie przewidujemy wyjazdów badawczych, ale planujemy dwa wyjazdy seminaryjno˗warsztatowe. Badania będą prowadzone w Warszawie lub okolicy.

Podczas laboratorium skupimy się na dziecku i dzieciństwie w relacji do szeroko rozumianego środowiska. Pomysł laboratorium zakorzeniony jest w tzw. nowych studiach nad dzieciństwem (new childhood studies), które wskazują na konieczność włączenia do badań społecznych, w tym antropologicznych, dziecka jako pełnoprawnego podmiotu opowieści o świecie i sprawczego aktora, mającego moc wpływania na otaczające go środowisko.

Rozumienie dzieciństwa podlega współcześnie znaczącym przemianom. Sama jego koncepcja, w takim znaczeniu, jakie nadajemy jej obecnie w kulturze zachodniej, jest czymś stosunkowo nowym. Najnowsze badania nad tym zjawiskiem podkreślają jego płynność, niejednoznaczność, negocjowalność. Tak jak jeszcze niedawno płeć, teraz wiek stał się kategorią, która traci cechę naturalności i musi być na nowo analizowana w relacji do zmieniających się kontekstów społeczno-kulturowych. Dopiero w ostatnich latach w antropologii można mówić o badaniach prowadzonych „z” a nie „nad” dziećmi, uwzględniających i próbujących przezwyciężyć brak równowagi sił pomiędzy dorosłymi a dziećmi i traktujących te ostatnie jako kompetentnych uczestników badań. Dzieci stają się w tym rozumieniu podmiotami, a nie przedmiotami badania, a ich doświadczenia, wiedza i punkt widzenia stają się wartościowymi danymi dla badaczy.

Interdyscyplinarne new childhood studies to odpowiedź z jednej strony na przemiany w samych naukach społecznych i ich otwarcie na nowe obszary badań i nowe sposoby konceptualizacji świata, a z drugiej na upodmiotowienie dziecka w praktykach społecznych oraz dyskursach politycznych. Jednym z najważniejszych aktów założycielskich interesującej nas dyscypliny jest konwencja o prawach dziecka, która stanowi: „Państwa-strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania swych własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując te poglądy z należytą wagą, stosownie do ich wieku oraz dojrzałości dziecka”. W centrum naszych refleksji i badań będziemy więc stawiać dziecko jako podmiot życia społecznego i posiadacza prawa do bycia wysłuchanym. Przyjrzymy się jednak również najnowszym, krytycznym spojrzeniom na new childhood studies, podkreślającym konieczność „decentralizacji” dzieciństwa i poszukiwania bardziej relacyjnych ujęć, a także krytyce koncepcji dziecka zawartej w konwencji o prawach dziecka jako zakorzenionej w liberalnej, zachodniocentrycznej wizji człowieka. Będziemy patrzeć na współczesne modele dziecka i dzieciństwa jako nieoczywiste, zmienne w czasie, będące w nieustannej przemianie.

Ważną częścią naszego laboratorium będą rozważania nad metodologią i etyką badań z dziećmi i tych dzieci dotyczących. Będziemy wspólnie projektować nieoczywiste narzędzia badawcze (np. wykorzystujące techniki artystyczne), wskazywać na wady i zalety prowadzenia fokusów (badań grupowych), aplikować tradycyjne metody etnograficzne, takie jak wywiad pogłębiony i obserwacja uczestnicząca, do badań z dziećmi.

Aby zrozumieć pozycję i rolę dziecka we współczesnym świecie, będziemy także badać dyskursy produkowane przez światy dorosłych. Zakładamy zatem możliwość robienia badań zarówno z dziećmi (uwzględniając wszelkie etyczne rygory ich dotyczące), jak i z osobami dorosłymi. Będziemy uważni i uważne na wszelkie gry władzy wspierające adultyzm (dyskryminację ze względu na młody wiek), na nierówności w dostępie do zasobów, na upłciowienie dzieciństwa i różnorodność cielesną. Jednak przede wszystkim interesować nas będzie relacja dziecka i środowiska, rozumianego z jednej strony klasycznie, jako otaczająca je przyroda (zwierzęta, rośliny, skały itp.), z drugiej jako świat wytworzony przez ludzkich i pozaludzkich aktorów. Nacisk położymy więc na relacyjność bycia dzieckiem, podmiotem wytwarzanym w relacjach społecznych i je wytwarzającym. Podmiotem uwikłanym w gry dorosłych i gry projektowane przez rówieśników. Podmiotem zauważanym przez zwierzęta i je zauważającym. Podmiotem czyjejś troski i troszczącym się. Podmiotem ucieleśnionym, performującym swoją dziecięcość, a także płeć, zdrowie. Podmiotem, który mieści się w otaczającym go świecie, ale także daje mu odpór.

Na zajęciach omówimy założenia interdyscyplinarnych badań nad dzieciństwem. Skupimy się na metodologii i praktycznych jej użyciach. Będziemy dyskutować nad konkretnymi praktykami etnograficznymi z dziećmi i młodzieżą. Wraz ze studentami i studentkami będziemy śledzić specyfikę takich badań, opiszemy jej podmiot i zastanowimy się, czym różnią się badania w ramach paradygmatu childhood studies od etnografii klasycznych. Nacisk zostanie położony na praktyczne wykorzystanie narzędzi badawczych. Podejmować będziemy takie tematy jak: etyka badań z dziećmi; kategoria „dobra dziecka”; ochrona, ryzyko, partycypacja; badania partycypacyjne, metodologie oparte na działaniach artystycznych, fokusy i badania indywidualne.

Osoby uczestniczące w laboratorium będą mogły robić badania na poniżej wskazane tematy. Jest to oczywiście tylko wstępna propozycja. Liczymy bowiem na to, że każda osoba studencka znajdzie temat bliski jej doświadczeniu, zainteresowaniom, temu, co ją porusza. Proponowane tematy obejmują zatem: dzieci i zoo; przedszkola leśne; edukacja przyrodnicza; dzieci i drzewa; dzieci i terrarystyka; jak się karmi dzieci?; dzieci a kryzys klimatyczny; dzieci i zdrowie; na placu zabaw; zuchy i harcerze.

Podczas regularnych zajęć przewidujemy wyjścia w teren (np. do sklepu z zabawkami czy na plac zabaw). Będziemy też zapraszać gości związanych z tematyką laboratorium i konsultować z nimi wyniki badań studenckich. Merytorycznym wsparciem naszego seminarium będzie Interdyscyplinarny Zespół Badań nad Dzieciństwem UW, organizator m.in. seminariów naukowych na tematy związane z dziećmi i dzieciństwami (więcej o zespole: childhoods.uw.edu.pl).

Badania będziemy prowadzić w Warszawie i okolicach, a dwa zaplanowane wspólne wyjazdy (we wrześniu 2024 i 2025) poświęcimy na intensywną pracę teoretyczną i metodologiczną (pierwszy wyjazd) oraz na omówienie badań realizowanych przez osoby uczestniczące w laboratorium (wyjazd drugi).

Osoba, która ukończyła przedmiot:

ZNA I ROZUMIE:

• specyfikę i historię childhood studies

• najważniejsze koncepcje teoretyczne i pojęcia analityczne z zakresu new childhood studies

• problemy i specyfikę projektowania złożonych badań społecznych

• metodologię badań antropologicznych

• metodologię badań z dziećmi

• złożoność problematyki etycznej w badaniach z ludźmi, zwłaszcza z dziećmi

POTRAFI:

• zaprojektować i przeprowadzić badania antropologiczne, w tym badania z dziećmi

• świadomie i kreatywnie korzystać z metod badawczych nauk społecznych

• prowadzić notatki terenowe i dziennik badawczy

• określać i stosować adekwatne źródła wiedzy

• angażować się krytycznie w dyskusję nad projektami badawczymi

• współpracować przy realizacji badania, udzielać adekwatnego wsparcia i informacji zwrotnej

• korzystać z literatury naukowej, w tym umieszczonej w bazach internetowych

• przygotować tekst naukowy

• stosować techniki pisania pracy akademickiej (odnośniki bibliograficzne, odpowiedni podział treści itp.)

• diagnozować problemy społeczne dotyczące dziecka i dzieciństwa

MA KOMPETENCJE SOŁECZNE POTRZEBNE DO:

• wchodzenia w dialog merytoryczny dotyczący pozycji dziecka w kulturze

• prowadzenia badań z dziećmi i na temat dzieci

• współpracy z podmiotami pozaakademickimi na rzecz dzieci