Narodziny kapitalizmów

ogólnouniwersyteckie

Gdy w XIX wieku liberalni ekonomiści oraz rewolucyjni działacze odkrywają, że oto mamy do czynienia z narodzinami kapitalizmu – jest już za późno, ten staje się naszą rzeczywistością. Od kiedy mamy kapitalizm nie jesteśmy w stanie wyobrazić sobie świata, który funkcjonowałby poza zasadami rynku, prawem własności, koncepcją wartości towaru, prawem akumulacji kapitału. Jak pokazał Marks w słynnym fragmencie o „Tak zwanej akumulacji pierwotnej” tajemnica kapitalizmu kryje się jednak nie w jego mechanizmie ekonomicznym, ale sprzężeniu, jakiego ten dokonuje w warstwie ideologicznej stając się „naszą druga naturą”, zaś wszelkie podziały społeczne, które za sobą pociąga w perspektywie ekonomii kapitalistycznej zdają się być „odwiecznym” losem ludzkości.

Wydaje się, że trzeba napisać społeczną historię wielu kapitalizmów, by zrozumieć logikę funkcjonowania kapitalistycznej formacji w ogóle.

Gdy w XIX wieku liberalni ekonomiści oraz rewolucyjni teoretycy odkrywają, że oto mamy do czynienia z narodzinami kapitalizmu – jest już za późno, ten staje się naszą rzeczywistością. Od kiedy kapitalizm funkcjonuje nie jesteśmy w stanie wyobrazić sobie świata, który funkcjonowałby poza zasadami rynku, prawem własności, koncepcją wartości towaru, prawem akumulacji kapitału. Jak pokazał Marks w słynnym fragmencie o „Tak zwanej akumulacji pierwotnej” tajemnica kapitalizmu kryje się jednak nie w jego mechanizmie ekonomicznym, ale sprzężeniu, jakiego ten dokonuje w warstwie ideologicznej stając się „naszą druga naturą”, zaś wszelkie podziały społeczne, które za sobą pociąga w perspektywie ekonomii kapitalistycznej zdają się być „odwiecznym” losem ludzkości.

Czy można zatem dziś pomyśleć kapitalizm nie jako synonim uspołecznienia człowieka, jednocześnie nie wikłając się w problem kapitalizmu jako dziejowej anomalii koniecznej do zwalczenia, rakowej narośli na zdrowym ciele ludzkości? Czy można pociągnąć marksowski projekt opisania kapitalizmu jako maszyny funkcjonującej potencjalnie w każdym czasie i każdej przestrzeni, jednak uzyskującego byt formacji społecznej tylko w bardzo specyficznych i trudnych do powtórzenia warunkach? Czy można zatem myśleć jednocześnie historyczną przypadkowość i ponadhistoryczny przymus kapitalizmu? A może, by zrozumieć jego funkcjonowanie, trzeba cofnąć się do momentów genetycznych dla tej formacji, i pokazać, że kapitalizmów jest wiele, jak wiele jest ruchów oporu wobec ich cywilizacyjnych skutków? Chodziłoby więc o napisanie kulturowej historii wielu kapitalizmów, by zrozumieć logikę funkcjonowania kapitalistycznej formacji w ogóle.

Spostrzeżenie, że kapitalizm posiada konkretny historyczny korzeń a jednocześnie, że jako formacja społeczna stanowi reżim ponadhistorycznej konieczności, może nam pozwolić na zauważenie potencjalnych dziur i linii ujścia z kapitalistycznego świata, którego ontologia jest o wiele bardziej krucha i podatna na kryzysy niż mogłoby się wydawać. Dlatego też w programie niniejszych zajęć znaleźć się muszą także lektury, dzięki którym dowiemy się, że możliwe jest myślenie życia społecznego bez kapitalizmu, choćbyśmy nie mieli jeszcze języka by je w pełni wyrazić.

1. K. Pobłocki. Kapitalizm. Historia krótkiego trwania, roz. 11: Zagadka kapitalizmu.

Referaty:

M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, roz. II. 2: Asceza a duch kapitalistyczny.

K. Marks, Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1, roz. XXV: Tak zwana akumulacja pierwotna.

2. G. Deleuze, F. Guattari, Tysiąc plateau. Kapitalizm i schizofrenia, t. 2, roz. 13: 7000 lat p.n.e. – aparaty pochwycenia (fragment).

K. Pobłocki. Kapitalizm. Historia krótkiego trwania, roz. 15: Społeczeństwo kontra państwo.

3. M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja. Wykłady w College de France 1977-1978, Wykład z 18 i 25 stycznia 1978.

Referat:

M. Foucault, Narodziny biopolityki. Wykłady w College de France 1978-1979, Wykład z 28 marca 1979.

4. D. Graeber, Dług. Pierwsze pięć tysięcy lat, roz. 2: Mit barteru.

Referat:

A. Hirschman, Namiętności i interesy. U intelektualnych źródeł kapitalizmu, Wstęp, roz. I: Jak zaczęto odwoływać się do interesów, aby zwalczać namiętności, fragment roz. II: Adam Smith: koniec wizji.

5. J. Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, fragment.

Referat:

A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej, roz. 4: Terror i industrializacja, V: Długie trzydzieści trzy lata i potem.

6. A. Leszczyński, Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943-1980.

Referat:

James C. Scott, Seeing Like a State. How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed, fragment.

Lub:

P. Linebaugh, M. Rediker, Wielogłowa hydra, „Praktyka teoretyczna” 2019, nr 3 (33).

Referat:

James C. Scott, Weapons of the Weak. Everyday Forms of Peasent Resistance, fragment.

7. D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, roz. 1: Wprowadzenie, roz. 3: Neoliberalne państwo.

8. L. Boltanski, E. Chiapello, Nowy duch kapitalizmu, „Kronos” 2015, nr 2.

Referat:

A. Szarecki, Kapitalizm somatyczny. Ciało i władza w kulturze korporacyjnej, roz. 5.

9. M. Hardt, A. Negri, Rzeczpospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne, cz. 3: Kapitał (oraz walki o wspólne bogactwo).

Referat:

M. Lazzarato, Praca niematerialna, w: Robotnicy opuszczają miejsca pracy, red. Joanna Sokołowska.

10. M. Fischer, Realizm kapitalistyczny. Czy nie ma alternatywy?

Referat: F. Jameson, Postmodernizm, czyli logika kulturowa późnego kapitalizmu, fragment.

11. A. Lowenhaupt Tsing, The Mushroom at the End of the World : On the Possibility of Life in Capitalist Ruins, fragment.

Referat: A. Tsing, Unruly Edges: Mushrooms as Companion Species, „Environmental Humanities” 1, 2012.

12. B. Latour, O kilku afektach zrodzonych z kapitalizmu, w: Smutek konkretu. Materializacja idei/Dziury w całym.

D. Chakrabarty, Klimat historii. Cztery tezy, „Teksty drugie” 2014, nr 5.

13. N. Srnicek, A. Williams, Wymyślając przyszłość, Postkapitalizm i świat bez pracy, fragment.

Lub:

T. Jackson, Dobrobyt bez wzrostu. Ekonomia dla planety o ograniczonych możliwościach, fragment.