Humanism – antihumanism – posthumanism - transhumanism

Humanizm jest określeniem swoistej postawy człowieka względem jego człowieczeństwa, a zarazem prądem kulturowym propagującym tę postawę. Do niedawna dysponował on siłą oddziaływania, skłaniając ludzi do realizowania swego życia w określonej formie. Znalazł on swój wyraz u samych źródeł europejskiej kultury. Był zjawiskiem wyłącznie europejskim. Wskazywał na koncepcję życia wiążącą się z poczuciem sensu i godności, z chęcią panowania nad własnym istnieniem, a także i nad światem, co miało być realizowane dzięki rozumowi. Humanizm sprzyjał dążeniu do wolności i nakazywał zarazem dbałość o nasze człowieczeństwo, co wyrażało się w trosce o staranne wychowanie i kształcenie, a także o zapewnienie naszemu życiu odpowiednich przesłanek materialnych. Mówiąc zwięźle, pojęcie humanizm wyraża fundamentalny projekt ludzkiego życia cechujący tradycję Zachodu, co stało się powodem do zainteresowania humanizmem ze strony współczesnych filozofów.

Niektórzy spośród nich (Feuerbach, Marks, F. C. Schiller, James) próbowali za pomocą pojęcia humanizm ująć swe własne projekty filozoficzne, albo też wzmacniali siłę ich oddziaływania dzięki nawiązaniu do humanizmu (Huxley, Maritain, Sartre).

Inni filozofowie dążyli do zaproponowania zupełnie nowej wersji humanizmu, zgodnej z ich oceną aktualnej sytuacji filozofii (Heidegger, Levinas). O tym, czy próby te zakończyły się sukcesem i czy idea humanizmu pozostaje czymś aktualnym można się przekonać w odwołaniu do poglądów wybitnych filozofów ostatnich dziesięcioleci (Vattimo, Ferry, Taylor).

Filozoficzna problematyczność idei humanizmu zaznaczana jest na gruncie tzw. antyhumanizmu teoretycznego (Althusser, Foucault, Derrida, Lyotard) i antyhumanizmu głębokiej ontologii (Devall, Session). Podważona została sama filozoficzna przesłanka humanizmu, jaką jest występowanie filozofów w sposób bezpośredni w imię człowieka. Z pewnym podsumowaniem nurtu antyhumanizmu można się zapoznać na podstawie jednego z tekstów Renauta.

Z kolei w ostatnich dziesięcioleciach, na gruncie posthumanizmu i transhumanizmu (Rorty, Latour, Braidotti, Haraway) mamy do czynienia z próbami przeformułowania humanizmu odpowiadającymi nie tylko stanowi współczesnych dyskusji filozoficznych (osiągnięciom antyhumanizmu, ekologii głębokiej i feminizmu), ale przede wszystkim realiom i możliwościom naszej epoki. Propozycje te spotykają się z krytyczną oceną ze strony innych filozofów (Habermas, Fukuyama). Wskazuje to, że aktualne dyskusje nad humanizmem toczą się przede wszystkim na gruncie współczesnej filozofii, zaś sam humanizm doznał swoistego ufilozoficznienia.

Zamierzeniem seminarium jest omówienie zarysowanych powyżej tendencji. W tym sensie wskazane powyżej bloki problemowe i dorobek wspomnianych filozofów staną się przedmiotem kolejnych spotkań. Należy oczekiwać, że dwa pierwsze rozważane będą w semestrze zimowym, a dwa kolejne w semestrze letnim. Każdy z uczestników seminarium będzie miał obowiązek wygłoszenia jednego referatu (15 do 20 min.) rozszerzającego zakres omawianych lektur. Propozycje referatowe zostaną przedstawione uczestnikom seminarium i dostosowane do ich zainteresowań, stanu filozoficznego zaawansowania i możliwości językowych. Warunkiem wstępnym jest dysponowanie ogólnym rozeznaniem w zakresie filozofii współczesnej.

Porządek omawianych lektur składających się na poszczególne bloki problemowe.

1/ L. Feuerbach, Zasady filozofii przyszłości, s. 160-230.

2/ K. Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, w: Dzieła, t. 1, s. 574-579, 614-637.

3/ F. C. Schiller, fragmenty jego prac zamieszczone w Humanizm i edukacja humanistyczna.

4/ W. James, Pragmatyzm, wykład VII, s. 187-207 i Istota humanizmu, w: H. Buczyńska-Garewicz, James, s. 103-113.

5/ J. Huxley, Humanizm naukowy, w: J. Huxley, Co śmiem myśleć?, s. 120-140.

6/ J. Maritain, Humanizm integralny. Zagadnienia doczesne i duchowe świata chrześcijańskiego, Londyn 1960, s. 9-33, 58-74.

7/ J.P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem.

8/ M. Heidegger, List o ‘humanizmie’.

9/ E. Levinas, Trudna wolność. Eseje o judaizmie, s. 12-25, 297-309, 313-319.

10/ G. Vattimo, Kryzys humanizmu, w: G. Vattimo, Koniec nowoczesności, s. 27-42.

11/ L. Ferry, Człowiek – Bóg, czyli o sensie życia, s. 164-179

12/ Ch. Taylor, Humanizm i nowoczesna tożsamość, w: K. Michalski, Człowiek w nauce współczesnej, s. 149-198.

13/ L. Althusser, Czytanie ‘Kapitału’, s. 175-208.

14/ M. Foucault, Słowa i rzeczy, t.2, s. 127-164.

15/ J. Derrida, Kres człowieka, w: J. Derrida, Pismo filozofii, s. 129-160.

16/ J.-F. Lyotard, Postmodernizm dla dzieci, s. 29-54, 101-114.

17/ B. Devall, G. Session, Ekologia głęboka. Żyć w przekonaniu, że Natura coś znaczy, s. 16-34, 93-113.

18/ A. Renaut, Paradoksy antyhumanizmu i historia podmiotu, w: „Odra”, nr. 6/2000 i Era jednostki, s. 31-77.

19/ R. Rorty, Przygodność jaźni, w: R. Rortry, Przygodność, ironia i solidarność, s. 45-71.

20/ B. Latour, Splatając na nowo to, co społeczne (biorę pod uwagę zamainę tego tekstu na jakiś inny).

21/ R. Braidotti, Po człowieku, s. 62-129.

22/ D. Haraway, Manifest cyborga i Manifest gatunków stowarzyszonych w: „Magazyn Sztuki”, nr. 17/1998.

23/ J. Habermas, Przyszłość natury ludzkiej, s. 9-22, 62-81.

24/ F. Fukuyama, Koniec człowieka, s. 18-31, 130-140, 200-213.

Nabyta wiedza:

- Umiejętność powiązania pojęcia humanizm z określonymi treściami filozoficznymi.

- Znajomość relacji pomiędzy pojęciami humanizm, antyhumanizm, posthumanizm, transhumanizm.

- Znajomość przesłanek krytyk humanizmu na gruncie współczesnej filozofii.

Nabyte umiejętności:

- Umiejętność oceny idei posthumanizmu i transhumanizmu.

- Znajomość poglądów filozofów uwikłanych w spór o humanizm.

Nabyte kompetencje społeczne:

- Umiejętność uczestniczenia w dyskusjach filozoficznych odnoszących się do tematyki podjętej w ramach seminarium.

- Umiejętność odpowiadania na pytania i na krytyki ze strony innych uczestników seminarium w związku z wygłaszanym przez siebie referatem.

- Wyrobienie postawy otwartości na poglądy przeczące powszechnym intuicjom i przyzwyczajeniom myślowym.

Kryterium oceny będzie uczestnictwo w dyskusjach, przygotowanie do zajęć i wygłoszony referat. Ponieważ na seminarium spotkają się osoby o różnym stopniu zaawansowania filozoficznego (studenci wyższych lat, doktoranci i studenci innych kierunków) kryteria ocen będą dostosowane do możliwości każdej grupy uczestników.