Humor: Between Violence and Reconciliation

Seminarium jest poświęcone filozoficznym teoriom humoru. W historycznych ujęciach wyróżnia się zazwyczaj trzy główne podejścia: teorię wyższości, teorię ulgi oraz teorię niespójności. Można powiedzieć, że humor oscyluje między przemocą (symboliczną, fizyczną) a pojednaniem, w którym dochodzi do akceptacji rozmaitych sprzeczności. Humor potraktujemy jako specyficzny rodzaj doświadczenia antropologicznego, w którym zawarta jest (nie zawsze uświadomiona) wiedza człowieka o sobie samym. Podczas omawiania różnych ujęć humoru, zwrócimy szczególną uwagę na te, które, odnosząc się do takiej wiedzy, starają się uczynić zeń strategię emancypacyjną. Postaramy się odpowiedzieć na pytanie, czy humor umożliwia wyrwanie rozumu „spod obcego kierownictwa”?

Można powiedzieć, że wspólną cechą wszystkich filozoficznych prób zdefiniowania komizmu jest to, że są one notorycznie nieśmieszne. Czy można jednak oczekiwać od teorii filozoficznej, by była dowcipna? Czym w zasadzie jest dowcip, komizm, śmiech, śmieszność oraz humor? W rozmaitych filozoficznych ujęciach tych zjawisk zwraca się uwagę na konieczność wprowadzenia rozróżnień terminologicznych między nimi. Słynny nie-filozof (zatem ktoś, od kogo można by oczekiwać dowcipu) Mark Twain podkreśla, że komizm odnosi się do przedmiotu wypowiedzi – do tego, o czym opowiadamy – humor zaś jest własnością samej wypowiedzi – sposobem opowiadania. Zgadzałby się w tym z Ludwigiem Wittgensteinem, który stwierdził, że „Humor nie jest nastrojem, lecz sposobem patrzenia na świat” („Humor ist keine Stimmung, sondern eine Weltanschauung“).

W teorii dowcipu wyróżnia się zazwyczaj trzy główne podejścia, pozwalające umieścić komizm i śmieszność na mapie międzyludzkich relacji: teorię wyższości (śmiech to wyśmiewanie się), teorię ulgi (śmiech to rozładowanie napięcia), teorię niespójności (śmiech to uświadomienie sobie rozmaitych sprzeczności). Uogólniając, można powiedzieć, że humor oscyluje między przemocą – jej rozmaitymi formami, od symbolicznej (drwina) do fizycznej (slap-stick) – a pojednaniem, w którym dochodzi do akceptacji rozmaitych niespójności i niekompatybilności: poznawczych, językowych czy egzystencjalnych. Humor potraktujemy jako specyficzny rodzaj doświadczenia antropologicznego, w którym zawarta jest (nie zawsze uświadomiona) wiedza człowieka o sobie samym. Podczas omawiania poszczególnych filozoficznych koncepcji humoru, szczególną uwagę zwrócimy na te, które odnosząc się do takiej wiedzy, starają się uczynić zeń strategię emancypacyjną. Czy można zatem pogodzić Oświecenie i humor? Czy humor umożliwia wyrwanie rozumu „spod obcego kierownictwa”? Jak opisać można miejsce, w którym (z perspektywy którego) dokonać się może pojednanie, polegające na uświadomieniu, akceptacji czy przeżyciu niespójności?

Wybrana literatura. Pełny spis lektur zostanie podany na pierwszych zajęciach.

Adorno W. Theodor, „Dwa razy Chaplin” w: „Kronos”, 3, 2012

Agamben Giorgio, „Pulcinella, czyli rozrywka dla dzieci”, Warszawa 2015

Berger Peter L., “Redeeming Laughter. The Comic Dimension of Human Experience”, Berlin/Boston 2014

Bergson Henri, „Śmiech. Esej o komizmie” (różne wydania)

Bloch Ernst, „Ślady”, Kraków 2012

Critchley Simon, “O humorze”, Warszawa 2012

Dziemidok Bohdan, „O komizmie. Od Arystotelesa do dzisiaj”, Gdańsk 2011

Freud Sigmund, „Dowcip i jego stosunek do nieświadomości” oraz „Humor” w: tegoż, „Pisma psychologiczne”, Warszawa 2008

Heller Agnes, „Immortal Comedy: the comic phenomenon in art, literature and life”, Oxford 2004

Macgowan Todd, “Only a Joke Can Save Us. A Theory of Comedy”, Illinois 2017

Monro D.H., “Argument of Laughter”, Notre Dame 1963

Mościcki Paweł, “Chaplin. Przewidywanie teraźniejszości”, Gdańsk 2017

Plessner Helmuth, „Śmiech i płacz. Badania nad granicami ludzkiego zachowania”, Kęty 2004

Zupancić Alenka, “The Odd One In. On Comedy”, Cambridge 2008

Nabyta wiedza:

Student/Studentka zna filozoficzny kontekst problemów związanych ze zjawiskiem komizmu.

Student/Studentka posiada wiedzę na temat wybranych filozoficznych koncepcji humoru.

Nabyte umiejętności:

Student/Studentka potrafi odnieść wiedzę na temat wybranych filozoficznych koncepcji humoru do samodzielnej analizy wybranych przypadków.

Student/Studentka potrafi wskazać różnice między filozoficznymi przesłankami rozmaitych ujęć komizmu.

Student/Studentka potrafi dokonać samodzielnej problematyzacji wybranych kwestii związanych z analizą i interpretacją wykorzystania humoru w sztuce.

Nabyte kompetencje społeczne:

Student/Studentka aktywnie uczestniczy w życiu kulturalnym, w szczególności w wydarzeniach związanych ze sztuką współczesną wykorzystując znajomość podstawowych pojęć z zakresu filozofii sztuki współczesnej.

Student/Studentka posiada umiejętność formułowania opinii krytycznych o wytworach kultury, w szczególności sztuk plastycznych i literatury na podstawie wiedzy naukowej i doświadczenia.

Dodatkowe efekty kształcenia dla doktorantów:

Nabyta wiedza:

Doktorant/Doktorantka zna filozoficzny kontekst problemów związanych ze zjawiskiem komizmu.

Doktorant/Doktorantka posiada wiedzę na temat wybranych filozoficznych koncepcji humoru.

Nabyte umiejętności:

Doktorant/Doktorantka potrafi odnieść wiedzę na temat wybranych filozoficznych koncepcji humoru do samodzielnej analizy wybranych przypadków.

Doktorant/Doktorantka potrafi wskazać różnice między filozoficznymi przesłankami rozmaitych ujęć komizmu.

Doktorant/Doktorantka potrafi dokonać samodzielnej problematyzacji wybranych kwestii związanych z analizą i interpretacją wykorzystania humoru w sztuce.

Nabyte kompetencje społeczne:

Doktorant/Doktorantka aktywnie uczestniczy w życiu kulturalnym, w szczególności w wydarzeniach związanych ze sztuką współczesną wykorzystując znajomość podstawowych pojęć z zakresu filozofii sztuki współczesnej.

Doktorant/Doktorantka posiada umiejętność formułowania opinii krytycznych o wytworach kultury, w szczególności sztuk plastycznych i literatury na podstawie wiedzy naukowej i doświadczenia.

Warunkiem zaliczenia zajęć jest systematyczne, aktywne uczestnictwo w prowadzonej dyskusji, poświadczone każdorazowo lekturą i opracowaniem omawianego tekstu. Ocena zostanie wystawiona na podstawie wygłoszonego referatu oraz aktywności w trakcie zajęć.

Dodatkowe kryteria oceniania dla doktorantów:

Warunkiem zaliczenia zajęć jest systematyczne, aktywne uczestnictwo w prowadzonej dyskusji, poświadczone każdorazowo lekturą i opracowaniem omawianego tekstu. Ocena zostanie wystawiona na podstawie wygłoszonego referatu, aktywności w trakcie zajęć oraz napisania eseju na wybrany temat związany z problematyką omawianą na zajęciach.

Dopuszczalna liczba nieobecności podlegających usprawiedliwieniu: 2