Laboratorium. Antropologia pracy i konsumpcji na zachodnim Podlasiu

monograficzne

Tematem laboratorium jest praca i konsumpcja, czyli dwa silnie ze sobą zespolone zjawiska, niezwykle istotne we współczesnym świecie - nie tylko zajmują nam większość czasu, ale odgrywają też rolę tożsamościotwórczą, a także są decydujące w ustalaniu hierarchii społecznych. W trakcie laboratorium będziemy rozważali te kwestie od strony teoretycznej po to, by lepiej wykorzystać nasze empiryczne doświadczenie terenowe i zrozumieć działania ludzi, wśród których będziemy prowadzili badania etnograficzne.

W trakcie laboratorium będziemy się zajmowali kwestiami bardzo istotnymi we współczesnym świecie, czyli pracą i konsumpcją. Dlaczego te kwestie są tak ważne? Daniel Miller, teoretyk konsumpcji, twierdzi, że dziś dla antropologa konsumpcjonizm powinien być tematem równie ważnym, co dla wczesnych antropologów pokrewieństwo. Zarówno praca, jak i konsumpcja odgrywają bowiem w dzisiejszym świecie rolę tożsamościotwórczą – to dzięki nim jesteśmy tym, kim jesteśmy. Nieprzypadkowo te dwa zjawiska zostały tutaj połączone, stanowią one właściwie dwa aspekty tego samego zjawiska, dwie strony medalu. Pracujemy, żeby konsumować, konsumujemy to, co zostało wypracowane (przez nas lub przez innych). Nie da się zrozumieć pracy, nie rozważając konsumpcji, ani konsumpcji – nie rozważając pracy. Badając te dwa zjawiska – pracę i konsumpcję – dzięki pogłębionej etnograficznej eksploracji możemy dotrzeć do ukrytych głębiej wartości, relacji społecznych, elementów tożsamości, poczucia sprawczości i wielu innych aspektów.

W naszych rozważaniach na te tematy będziemy się opierali głównie na literaturze z zakresu antropologii ekonomicznej, bo to właśnie w tym dziale znajdują się obie omawiane tu kwestie (patrz: bibliografia do zajęć). Postaramy się jednak umieścić naszą refleksję w szerszym kontekście namysłu antropologicznego i filozoficznego nad współczesnym człowiekiem i współczesną rzeczywistością (Bauman, Giddens itp.). Uwaga: większość lektur z zakresu antropologii ekonomicznych będziemy czytali po angielsku (bo jeszcze nie zostały przetłumaczone na polski) – uczestnicy laboratorium muszą władać językiem angielskim na poziomie pozwalającym czytać teksty naukowe ze zrozumieniem.

Nasze rozważanie będą oczywiście silnie osadzone w konkretnej rzeczywistości – w naszym przypadku będą to wsie gminy Sokoły na Podlasiu, jednej z pięknych nadnarwiańskich gmin. To z tamtejszymi mieszkańcami będziemy rozmawiali podczas czterech planowanych wyjazdów terenowych, z nimi będziemy spędzali całe nasze dni, ich będziemy obserwowali, próbowali zrozumieć.

Co dokładnie będziemy badali? (lista jest oczywiście otwarta, w terenie okaże się, jakie tematy nas poruszą i zafascynują)

- różne sposoby pracowania, spróbujemy zrozumieć z czego wypływają różne modele, jakie czynniki wpływają na ich kształtowanie się, co się za nimi kryje;

- zmiany – np. między różnymi pokoleniami – w stosunku do pracy, w pojmowaniu roli pracy w życiu, w narracjach na temat pracowania (czy to obowiązek? Wobec kogo – Boga, państwa, rodziny? Czy przywilej?). Jak te zmiany przekładają się na różne strategie i taktyki codziennego działania, jak choćby planowanie wykształcenia;

- modele konsumpcji. Spróbujemy prześledzić źródła pewnych zachowań i stojących za nimi wartości – czy da się odnaleźć dawniejsze, chłopskie podejście do rzeczy i do działania? Jak bardzo mieszkańcy Sokół i okolic zinternalizowali zachodnie modele konsumpcjonizmu, zrodzone w realiach kapitalistycznego społeczeństwa? Gdzie w tym wszystkim socjalistyczne wzorce, w których wzrastali starsi mieszkańcy? Jaka jest rola mediów, migracji?

- skrócony cykl życia produktów to jeden z kluczowych elementów współczesnego konsumpcjonizmu. Jak mieszkańcy badanego regionu radzą sobie ze zjawiskiem tak gruntownie sprzecznym z dawniejszymi wartościami?

- kolejna ogromnie ważna sprawa to bieda, czyli jak się ma społeczeństwo konsumpcyjne do kształtowania dyskursu związanego z biedą, do postrzegania i przeżywania biedy, jak wygląda kwestia pomocy, jak jest rozumiana pomoc biednym w świecie wybujałej konsumpcji;

- postaramy się zrozumieć, jak na kwestię postrzegania i praktykowania pracy oraz konsumpcji wpływa mobilność ludzi, migracje zarobkowe, wyjazdy na studia. Czyli z jednej strony weźmiemy pod uwagę sieć powiązań globalnych, w których nasi badani na co dzień funkcjonują, a z drugiej strony – nie stracimy z oczu umiejscowienia badanych praktyk w lokalnych realiach;

- będziemy śledzili sferę tzw. ekonomii nieformalnej – nieoficjalny obieg dóbr i usług;

- spróbujemy zrozumieć, jak na pracę i pracowanie wpływają istniejące relacje społeczne (pokrewieństwo, przyjaźń, sąsiedztwo), i jak praca wpływa na te relacje;

- spróbujemy prześledzić rolę płci w kształtowaniu lokalnego świata pracy;

Pierwszy semestr

W pierwszym semestrze sporo uwagi poświęcimy przygotowaniu do badań terenowych, będziemy czytać wspomnienia wielkich antropologów z ich zmagań z terenem, ćwiczyć prowadzenie wywiadów, czytać teorię dotyczącą terenu. Poza tym postaramy się przygotować merytorycznie do poznawania terenu naszych badań, czyli poczytamy trochę o regionie, w który się wybieramy, a także o wsi – dawnej i współczesnej, tak jak próbowali ją rozumieć etnografowie w różnych okresach. Oczywiście, równolegle będziemy się przygotowywali teoretycznie – poznamy różne teorie dotyczące pracy i konsumpcji, a także niektórych ogólnych zagadnień z antropologii ekonomicznej.

Lektury (spośród których będziemy wybierali):

1. Antropologia pracy

Albrecht Don E. (1997), The mechanization of agriculture. A historical case study of the implications for families and communities, „Culture & Agriculture”, t. 19, nr 1–2, s. 24–32.

Barth

Bauman Zygmunt (2006), Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, tłum. Stanisław Obirek, Kraków: Wydawnictwo WAM.

Bernal Victoria (1994), Peasants, capitalism, and (ir)rationality, „American Ethnologist”, t. 21, nr 4, s. 792–810.

Buchowski Michał (2006), Dystynkcja przez pracę w społeczności lokalnej w Wielkopolsce, [w:] Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu, red. Joanna Kurczewska, Warszawa: Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, s. 193–217.

Cancian Frank (1980), Risk and uncertainty in agricultural decision making, [w:] Agricultural Decision Making. Anthropological Contribution to Rural Development, red. Peggy F. Barlett, New York–London–Toronto–Sydney–San Francisco: Academia Press, s. 161–176.

Cancian Frank (1989), Economic behavior in peasant communities, [w:] Economic Anthropology, red. Stuart Plattner, Stanford: Stanford University Press, s. 127–170.

Creed Gerald W. (2000), „Family values” and domestic economies, „Annual Review of Anthropology”, t. 29, s. 329–355.

David Sasha (2007), Self for sale: Notes on the work of Hollywood talent managers, „Anthropology of Work Review”, t. 28, nr 3, s. 6–16.

Davidson Andrew P. (1998), Women and the household economy: The case of the Punjab, Pakistan, „Culture & Agriculture”, t. 20, nr 1, s. 30–36.

Dunn Elizabeth C. (2008), Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, tłum. Przemysław Sadura, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Durrenberger Paul E. (2005), Labour, [w:] Handbook of Economic Anthropology, red. James G. Carrier, Cheltenham, UK‒Northhampton, MA: Edward Elgar, s. 125–140.

Edelman Brigitta (2003), Brothers or mates? Identity and trust in two railway trades, „Anthropology of Work Review”, t. 24, nr 3–4, s. 3–14.

Edelman Marc (2005), Bringing the moral economy back in… to the study of 21st-century transnational peasant movements, „American Anthropologist”, t. 107, nr 3, s. 331–345.

Firth Raymond (1964), Capital, Saving and Credit in Peasant Societies: A Viewpoint from Economic Anthropology, [w:] Capital, Saving and Credit in Peasant Societies: Studies from Asia, Oceania, the Caribbean and Middle America, red. Raymond Firth, B.S. [Basil S.] Yamey, London: Allen and Unwin Ltd., s. 15–34.

Greenwood Davydd (1976), Unrewarding Wealth: the Commercialization and Collapse of Agriculture in a Spanish Basque Town, Cambridge–New York: Cambridge University Press.

Holmes Douglas R. (1983), A peasant-worker model in a Northern Italian context, „American Ethnologist”, t. 10, nr 4, s. 734–748.

Jaworska Grażyna, Pieniążek Witold (1995), Konteksty ekonomicznego myślenia. Wolny rynek na wsi z punktu widzenia antropologa, Warszawa: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Jha Nitish (2004), Gender and decision making in Balinese agriculture, „American Ethnologist”, t. 31, nr 4, s. 552–572.

Kasmir Sharryn (2001), Corporation, self, and enterprise at the Saturn Automobile Plant, „Anthropology of Work Review”, t. 22, nr 4, s. 8–12.

Latour Bruno, Woolgar Steve (1986), Laboratory Life, Princeton: Princeton University Press.

Leidner Robin (1993), Fast Food, Fast Talk, Berkeley: University of California Press.

Mandel Ruth, Humphrey Caroline (2002), (red.)Markets and Moralities: Ethnographies of Post-Socialism, red. Ruth Mandel, Caroline Humphrey, Oxford–New York: Berg, s. 1–16.

Orr Julian E. (1996), Talking About Machines: An Ethnography of a Modern Job, New York: Cornell University Press.

Orr Julian E. (2000), The future of work: Present auguries, „Anthropology of Work Review”, t. 21, nr 4, s. 7–11.

Pine Frances (2002), Dealing with money: zlotys, dollars and other currencies in the Polish highlands, [w:] Markets and Moralities. Ethnographies of Postsocialism, red. Ruth Mandel, Caroline Humphrey, Oxford–New York: Berg, s. 75–97.

Pine Francese (2007), Góralskie wesele. Pokrewieństwo, płeć kulturowa i praca na terenach wiejskich socjalistycznej i postsocjalistycznej Polski, [w:] Gender: perspektywa antropologiczna, red. Agnieszka Kościańska, Renata E. Hryciuk, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 76–89.

Rothstein Frances A. (2000), Flexible work and postmodern culture: The impact of globalization on work and culture in rural Mexico, „Anthropology of Work Review”, t. 21, nr 1, s. 3–7.

Sennett Richard (2006), Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tłum. Jan Dzierzgowski, Łukasz Mikołajewski, Spectrum, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza.

Smith Estillie M. (1989), The informal economy, [w:] Economic Anthropology, red. Stuart Plattner, Stanford: Stanford University Press, s. 292–317.

Weber Max (1994), Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. Jan Miziński, Lublin: Test.

Wilk Richard R. (1987), House, home, and consumer decision making in two cultures, „Advances in Consumer Research”, nr 14, s. 303–307.

Zadrożyńska Anna (1983), Homo faber i homo ludens: etnologiczny szkic o pracy w kulturach tradycyjnej i współczesnej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Zawistowicz-Adamska Kazimiera (1948a), Żywe tradycje współdziałania na wsi, Biblioteka Służby Społecznej, nr 3, Łódź: Polski Instytut Służby Społecznej.

2. Antropologia konsumpcji

Carrier James G. (1990), Reconciling commodities and personal relations in industrial society, „Theory and Society”, t. 19, nr 5, s. 579–598.

Carrier James G. (1991), Gifts, commodities, and social relations: A maussian view of exchange, „Sociological Forum”, t. 6, nr 1, s. 119–136.

Carrier James G., Heyman Josiah McC. (1997), Consumption and political economy, „The Journal of the Royal Anthropological Institute”, t. 3, nr 2, s. 355–373.

Colleredo-Mansfeld Rudi (2005), Consumption, [w:] Handbook of Economic Anthropology, red. James G. Carrier, Cheltenham, UK‒Northhampton, MA: Edward Elgar, s. 210–225.

Douglas Mary, Baron Isherwood (1978), The World of Goods: Towards an Anthropology of Consumption, London: Allene Lane.

Miller Daniel (1995a), Consumption and commodities, „Annual Review of Anthropology”, t. 24, nr 1, s. 141–161.

Miller Daniel (1995b), Consumption studies as the transformation of anthropology, [w:] Acknowledging Consumption, red. tenże, London–New York: Routledge, s. 264–295.

Miller Daniel (2011), Teoria zakupów, tłum. Marek Król, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

3. Etnografia wsi

Biernacka Maria (1962), Potakówka, wieś powiatu jasielskiego 1890–1960. Z badań nad współdziałaniem, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Buchowski Michał (1996), Klasa i kultura w okresie transformacji: antropologiczne studium przypadku społeczności lokalnej, Berlin: Centre Marc Bloch.

Burszta Józef (1976), Społeczności lokalne, [w:] Etnografia Polski, t. 1: Przemiany kultury ludowej, red. Maria Biernacka i in., Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 437–476.

Bystroń Jan Stanisław (1947), Kultura ludowa, Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski.

Chałasiński Józef (1938), Młode pokolenie chłopów: procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce, t. 4, Warszawa: Państwowy Instytut Kultury Wsi.

Dobrowolski Kazimierz, Woźniak Andrzej (1976), Historyczne podłoże polskiej kultury chłopskiej, [w:] Etnografia Polski, t. 1: Przemiany kultury ludowej, red. Maria Biernacka i in., Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 59–90.

Drozd-Piasecka Mirosława (2003), „Wiejska droga” do Unii Europejskiej: retrospektywna wiwisekcja, [w:] Czas zmiany, czas trwania. Studia etnologiczne, red. Jolanta Kowalska, Sławoj Szynkiewicz, Ryszard Tomicki, Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, s. 335–353.

Foster George (1965), Peasant society and the image of limited good, „American Anthropologist”, t. 67, s. 293–315.

Golinowska Stanisława (2005), Ubóstwo i wykluczenie w polskiej polityce społecznej okresu transformacji, [w:] Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki, red. Stanisława Golinowska, Elżbieta Tarkowska, Irena Topińska, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, s. 278–315.

Hann Chris (1985), A Village without Solidarity: Polish Peasants in Years of Crisis, New Haven: Yale University Press.

Hann Chris (2005), Postsocialist societies, [w:] Handbook of Economic Anthropology, red. James G. Carrier, Cheltenham, UK‒Northhampton, MA: Edward Elgar, s. 547–557.

Kalbarczyk Agnieszka (2005), Dyskusja o wynikach dotychczasowych badań nad biedą i powstawaniem underclass w krajach postkomunistycznych, [w:] Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki, red. Stanisława Golinowska, Elżbieta Tarkowska, Irena Topińska, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, s. 225–234.

Kurczewska Joanna (1993), Kulturowe tradycje realnego socjalizmu, [w:] Kulturowy wymiar przemian społecznych, red. Aldona Jawłowska, Marian Kempny, Elżbieta Tarkowska, Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, s. 55–67.

Mędrzecki Włodzimierz (2000), Praca kobiety w chłopskim gospodarstwie rodzinnym między uwłaszczeniem a wybuchem II wojny światowej, [w:] Kobieta i praca: wiek XIX i XX: zbiór studiów, red. Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc, Warszawa: DiG, s. 179–188.

Møhl Perle (1997), Village Voices: Coexistence and Communication in a Rural Community in Central France, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, University of Copenhagen.

Mokrzycki Edmund (1990), Dziedzictwo realnego socjalizmu, „Res Publica”, nr 12, s. 71–76.

Nagengast Caroline (1991), Reluctant Socialists, Rural Entrepreneurs: Class, Culture, and the Polish State, Boulder, CO: Westview Press.

Ostrowska Anna M. (2006), „Wymiana daru w życiu codziennym społeczności wiejskiej gminy Sterdyń w końcu XX wieku”, praca doktorska, Warszawa: Archiwum Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego.

Palska Hanna (2002), Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

Rakowski Tomasz (2002), Antropolog jako wizytator nędzy. Rozważania o kulturze niemocy, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4, s. 67–79.

Rakowski Tomasz (2007), „Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego (Bezrobocie i ubóstwo jako doświadczenia społeczne w Polsce potransformacyjnej; lata 2002–2006)”, praca doktorska, Warszawa: Archiwum Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Redfield Robert (1982), Co jest według chłopa dobrym życiem, „Roczniki Socjologii Wsi”, t. 19, s. 133–150.

Staręga-Piasek Joanna (2005), Pomoc społeczna. Próba oceny funkcjonowania pomocy społecznej w zwalczaniu ubóstwa i wykluczenia społecznego, [w:] Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki, red. Stanisława Golinowska, Elżbieta Tarkowska, Irena Topińska, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, s. 316–324.

Stomma Ludwik (1986), Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.

Sulima Roch (1992), Słowo i etos: szkice o kulturze, Kraków: Fundacja Artystyczna Związku Młodzieży Wiejskiej „Galicja”.

Tarkowska Elżbieta (red.) (2000), Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Warszawa: Typografika.

Tarkowska Elżbieta (2005), Badanie ubóstwa w krajach postkomunistycznych i kategoria underclass, [w:] Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki, red. Stanisława Golinowska, Elżbieta Tarkowska, Irena Topińska, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, s. 163–169.

Tarkowska Elżbieta, Katarzyna Korzeniewska (red.) (2002), Lata tłuste, lata chude... Spojrzenia na biedę w społecznościach lokalnych, Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

Tomicki Ryszard (1973), Tradycja i jej znaczenie w kulturze chłopskiej, „Etnografia Polska”, t. 17, nr 2, s. 39–58.

Zawistowicz-Adamska Kazimiera (1951), Pomoc wzajemna i współdziałanie w kulturach ludowych, Łódź–Lublin: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Zawistowicz-Adamska Kazimiera (1976), Więź społeczna w różnych układach gospodarczo-społecznych polskiej wsi, [w:] Etnografia Polski, t. 1: Przemiany kultury ludowej, red. Maria Biernacka i in., Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 503–520.

4. Teren w etnografii

Wieruszewska Maria (2003), Wieś jako kontekst badania. Perspektywa anachroniczna czy aktualna?, [w:] Czas zmiany, czas trwania. Studia etnologiczne, red. Jolanta Kowalska, Sławoj Szynkiewicz, Ryszard Tomicki, Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, s. 85‒96.

Zawistowicz-Adamska Kazimiera (1948b), Społeczność wiejska. Doświadczenia i rozważania z badań terenowych w Zaborowie, Łodź: Polski Instytut Służby Społecznej.

5. Region

Biernacka Maria (1966), Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu. Tradycje historyczne a współczesne przemiany, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Drozd-Piasecka Mirosława (1991), Ziemia w społeczności wiejskiej: studium wsi południowo-wschodniego Mazowsza (koniec XIX i XX wiek), Warszawa: Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk.

Kotowicz-Borowy Irena (2005), Honor to nie tylko słowo. Studium tożsamości kulturowej drobnej szlachty północnego Mazowsza, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.

6. Antropologia ekonomiczna (podręczniki)

Carrier James G. (2005) (red.), Handbook of Economic Anthropology, Cheltenham, UK‒Northhampton, MA: Edward Elgar, s. 1–9.

Plattner Stuart (red.) (1989a), Economic Anthropology, Stanford: Stanford University Press.

Wilk Richard R., Cliggett Lisa (2011), Ekonomie i kultury. Podstawy antropologii ekonomicznej, tłum. Joanna Gilewicz, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Studenci w trakcie dwuletniego laboratorium:

- poznają literaturę związaną z etnograficznymi metodami badań; stosowanymi pojęciami i założeniami teoretycznymi oraz dotyczącą tematyki i terenu badań

- posiadają umiejętności prowadzenia wywiadu i obserwacji etnograficznej, potrafią porządkować materiały terenowe i interpretować je z użyciem pojęć analitycznych.

- potrafią sformułować pytania badawcze i hipotezy, przedstawić wyniki badań w postaci opracowanego raportu, z relacjonować poprawnie literaturę, założenia badawcze i wnioski.

obowiązkowa obecność i czytanie tekstów, przygotowywanie referatów, zaliczenie kolokwium, udział w badaniach terenowych i terminowe oddawanie materiałów terenowych