Dzieje Rzeszy Niemieckiej w średniowieczu. Cz.II

fakultatywne
ogólnouniwersyteckie

Stawiane przez USOS, z mojej strony wystarczy status studenta Uniwersytetu Warszawskiego.

Ciekawość świata i zainteresowanie skomplikowaną historią naszego wielkiego sąsiada i kilku dalszych państw oraz regionów, których historyczne korzenie wywodzą się z średniowiecznej Rzeszy Nienieckiej, zwłaszcza: Austrii, Słowenii, Szwajcarii, Holandii, Alzacji i Lotaryngii, Luksemburga, Włoch, Szlezwiku i Holsztynu, Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich, Łotwy i Estonii

„Dzieje Rzeszy Niemieckiej w średniowieczu”

Część 2: od Wielkiego Bezkrólewia 1256-1273 do reform ustrojowych przełomu XV i XVI w.

Semestr 2, letni roku akademickiego 2016/2017

środa 13.15-14.45, sala 125.

Wykład jest kontynuacją semestru zimowego:

Część 1: od rozpadu imperium karolińskiego do Wielkiego Bezkrólewia 1256-1273.

Semestr 1, zimowy roku akademickiego 2016/2017

W języku polskim (a także angielskim) nie dysponujemy zarysem na uniwersyteckim poziomie wiedzy przemian średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej. Brak znajomości dziejów tak ważnego sąsiada i pośrednika stanowi dostateczne uzasadnienie tematu wykładu. Jego przedmiotem są dzieje polityczne i rozwój ideologii cesarskiej, na których tle przedstawiam ewolucję państwa i społeczeństw ziem niemieckich w kontekście europejskim. Przemiany, jakim uległa Rzesza Niemiecka od X do XIV w., zadecydowały o specyficznym kształcie niemieckiej państwowości. Uniwersalistyczne i zajmujące hegemonialną pozycję w świecie łacińskim Cesarstwo przekształciło się w Rzeszę władztw terytorialnych, której monarcha opierał możliwości działania przede wszystkim na posiadłościach swojej rodziny. Modernizacja struktur państwowych przyniosła w większości państw europejskich powstanie narodowych monarchii stanowych. W Rzeszy splot różnych czynników spowodował, że przemiany organizacji władzy politycznej i terytorialnej przebiegały przede wszystkim w poszczególnych władztwach.. Dopiero w XV w. sformułowany został stanowy program reform, którego realizacja w 1495 r. i na następnych Reichstagach przyniosła przejściowe wzmocnienie wspólnych instytucji państwowych. Wykład przewidziany jest na dwa semestry z cezurą na tzw. Wielkim Bezkrólewiu 1256-1273. Uwzględniam najnowszy stan wiedzy.

Wykład ma zadanie zapoznać studentów z najważniejszymi elementami niemieckiego procesu dziejowego oraz aparatem pojęciowym używanym do jego analizy w historiografii niemieckiej. Obszar średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej obejmował (w całości lub części) terytoria wchodzące w skład dzisiejszych państw: Niemiec, Austrii, Holandii, Belgii, Szwajcarii, Francji, Włoch, Danii, Czech, Polski, Słowenii. Uniwersalistyczne dążenia cesarzy i ich możliwości polityczne powodowały, że historia średniowiecznych Niemiec stanowi podstawowy trzon dziejów łacińskiej Europy w tej epoce.

Geneza Rzeszy sięga czasów rozpadu imperium karolińskiego w IX w. Nowym początkiem była integracja państwowa tzw. nowych księstw szczepowych pod panowaniem dynastii saskiej w X w., polegająca na odbudowie struktur władzy w ramach zmodyfikowanego modelu karolińskiego, powstaniu wspólnej nazwy i rozwinięciu po 962 cesarskiej ideologii imperialnej. Cesarz rzymski panował jednocześnie nad królestwem Niemiec, Italii (od 951) i Burgundii (od 1032). Głębokie przemiany, jakim podlegała Rzesza Niemiecka od czasów sporu o inwestyturę w XI w. miały charakter zasadniczej transformacji, która na wiele stuleci zadecydowała o specyficznym kształcie niemieckiej państwowości. W XII-XIV w można obserwować stopniowe przekształcanie uniwersalistycznego i zajmującego hegemonialną pozycję w świecie łacińskim cesarstwa w Rzeszę władztw terytorialnych (Landesherrschaft), której monarcha opierał możliwości działania przede wszystkim na posiadłościach swojej rodziny (Hausmachtkönigtum). Rządy dynastii Sztaufów przyniosły w 2 połowie XII w. reorganizację podstaw władzy i nowe sformułowanie ideologii cesarskiej, akceptującej samodzielną rolę książąt. Ich rola wzrosła w 1 połowie XIII w., kiedy unia z normandzkim królestwem Sycylii spowodowała przeniesienie punktu ciężkości polityki cesarskiej do Włoch. Dokonująca się modernizacja struktur państwowych w sytuacji elekcyjności tronu i splotu różnych czynników wewnętrznych spowodowały, że reorganizacja władzy politycznej i terytorialnej przebiegała przede wszystkim na płaszczyźnie poszczególnych władztw, a tylko. w niewielkim stopniu samej Rzeszy. Koncepcja sakralnego cesarstwa i oparte na nim roszczenia do panowania nad światem załamały się wraz z wygaśnięciem dynastii Sztaufów w połowie XIII w. W stosunkach wewnętrznych Niemiec powstałą w czasach tzw. Wielkiego Bezkrólewia 1256-1273 polityczną próżnię wypełnili książęta, którzy przejęli sprawę następstwa tronu całkowicie w swoje ręce i podporządkowali własnym interesom. W ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat gra sił politycznych i społecznych zadecydowała o ukształtowaniu się nowych zasad ustroju Rzeszy. Utrwalił je w 1356 r Karol IV w Złotej Bulli., regulując uprawnienia kolegium elektorów. Mapa polityczna Rzeszy w XIV w. stanowiła zawiłą i ulegającą ciągłym zmianom gmatwaninę różnej wielkości władztw terytorialnych o różnym zakresie suwerenności i stopniu wewnętrznej konsolidacji. Rozbicie pogłębiały podziały dynastyczne i istnienie około stu wolnych miast. Rywalizacja wielkich rodzin Habsburgów, Wittelsbachów i Luksemburgów przyniosła przeniesienie punktu ciężkości politycznej na wschodnie obszary Niemiec. Nastąpiło całkowite niemal załamanie materialnych podstaw władzy cesarskiej. Jej podstawą stały się terytoria i posiadłości rodzinne. Niedorozwój instytucji państwowych i rozbicie polityczne nie przeszkadzały w trwaniu poczucia jedności. Rozwinięte w XII w. przejawy niemieckiego patriotyzmu nie zostały całkowicie przysłonięte przez interesy partykularne. Wraz z rozwojem w późnym średniowieczu stanowych form organizacji społeczeństwa powstawały warunki do wzmocnienia świadomości narodowej wspólnoty. Jej ważnym składnikiem była godność cesarska. W ciągu XV w. coraz głośniejsze były postulaty wewnętrznej reformy państwa, a od lat czterdziestych nazwę Święte Cesarstwo Rzymskie uzupełnił dodatek Narodu Niemieckiego. Podjęta w 1495 r. w Wormacji i na kilku następnych Reichstagach próba realizacji stanowego program reform (Reichsreform) przyniosła przejściowe wzmocnienie wspólnych instytucji państwowych.

Wykaz tematów przewidzianych w semestrze letnim:

„Dzieje Rzeszy Niemieckiej w średniowieczu”

część 2: od Wielkiego Bezkrólewia do reform ustrojowych przełomu XV i XVI w.

1. Sumaryczny przegląd problemów poruszanych w semestrze zimowym – główne elementy przemian Rzeszy Niemieckiej od jej powstania do Wielkiego Bezkrólewia

2. Problemy tzw. niemieckiej kolonizacji wschodniej i rozwój terytoriów na wschodzie m. in.: ziem austriackich, Miśni, Brandenburgii, Meklemburgii, Pomorza Zachodniego, Prus i Inflant; rozwój Hanzy Niemieckiej

3. Panowanie Rudolfa I Habsburga: próba przywrócenia instrumentów władzy cesarskiej i początki priorytetu rozbudowy władztwa rodzinnego

4. Początki dynastii Luksemburgów i próba wznowienia imperialnej polityki włoskiej

5. Kolejne elekcje, awans nowych rodzin cesarskich, załamywanie materialnych podstaw władzy królów niemieckich, rywalizacja Habsburgów i Luksemburgów

6. Ludwik Wittelsbach zwany Bawarskim – ostania faza konfliktu z papiestwem i suwerenność kolegium kurfirstów

7. Karol IV - geneza i konsekwencje Złotej Bulli 1356 jako podstawy ustroju politycznego Rzeszy

8. Karol IV – polityka wobec Czech i cele dynastyczne oraz ostateczne przeniesienie punktu ciężkości władzy na dobra rodzinne (Hausmachtkönigtum)

9. Rzesza w czasach wielkiej schizmy zachodniej, bezsilność Wacława IV, rosnąca samodzielność książąt, związki miast i rycerstwa

10. Zygmunt Luksemburski – sobór w Konstancji, wojny husyckie, sobór w Bazylei, zasady polityki wobec niemieckich terytoriów

11. Początki ruchu reformy Rzeszy i specyfika struktury stanowej, powstawanie państwowej symboliki i nacjonalizacja myślenia o Rzeszy jako wspólnocie

12. Fryderyk III wobec przemian wewnętrznych i zagrożeń zewnętrznych, powstanie Reichstagu

13. Ambicje polityczne i katastrofa Burgundii i polityka Maksymiliana, awans Habsburgów na scenie europejskiej, program reformy Rzeszy na Reichstagu w Wormacji 1495 i jego dalsze losy

14. Niemieckie terytoria w późnym średniowieczu – tendencje rozwojowe i charakterystyka wybranych przykładów awansu terytoriów dynastycznych

Założenia wstępne

Ciekawość świata i zainteresowanie skomplikowaną historią naszego niemieckiego sąsiada i kilku dalszych państw oraz regionów, których historyczne korzenie wywodzą się z średniowiecznej Rzeszy Nienieckiej, w tym: Austrii, Słowenii, Szwajcarii, Holandii, Alzacji i Lotaryngii, Luksemburga, Włoch, Szlezwiku i Holsztynu, Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich, Łotwy i Estonii

Literatura naukowa w języku polskim dotycząca dziejów Niemiec w średniowieczu jest uboga. W 2010 r. opublikowane zostało tłumaczenie nowej popularnej syntezy: Stefan Weinfuter, Niemcy w średniowieczu 500-1500, Warszawa 2010. Polecam jej lekturę. Nie może jednak pełnić roli podręcznika. Ujęcie jest zwięzłe i zostało skierowane do dzisiejszych czytelników niemieckich. Z tego zapewne powodu autor skupia się na dziejach Niemiec w obecnych granicach. Patrząc z punktu widzenia średniowiecza jest to perspektywa mocno anachroniczna. Na dodatek wiele problemów, podstawowych z punktu widzenia systematycznego wykładu uniwersyteckiego, zostało pominiętych Ważnym wydarzeniem jest tłumaczenie książki: G. Althof, Ottonowie. Władza królewska bez państwa, Warszawa 2010; publikacja zawiera wartościowy zarys dziejów pierwszej fazy kształtowania się państwa niemieckiego; por. tenże, Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu, Warszawa 2011; ostatnio także fascynujący tom studiów J. Banaszkiewicza, Trzy po trzy o dziesiątym wieku, Kraków 2014; także J. Sochacki, Formowanie się wczesnośredniowiecznego państwa niemieckiego w latach 919-962, Słupsk 2014.

Starsze polskie podręczniki są w znacznym stopniu zdezaktualizowane i nie uwzględniają nowszych badań. Z punktu widzenia kompletności wykładu dziejów politycznych najlepszy jest: J. Krasuski, Historia Niemiec, wyd. 2, Wrocław 2005. Bardzo zwięzłe informacje zawiera:: Cz. Karolak, W. Kunicki, H. Orłowski, Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa 2007. Można wymienić także: K. Tymieniecki, Dzieje Niemiec do początku ery nowożytnej, Poznań 1948; W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, wyd. 2, Wrocław 1990 (i następne); niezłe, ale zbyt zwięzłe ujęcie: A. Czubiński, J. Strzelczyk, Zarys dziejów Niemiec i państw niemieckich powstałych po II wojnie światowej, Poznań 1986; specyficzne problemy pojęciowe niemieckiej historiografii wyjaśnia H.-D Heimann, Wprowadzenie do historii średniowiecznej, Toruń 1999; dziejów Rzeszy częściowo dotyczą: H. Wereszycki, Historia Austrii, wyd. 2, Wrocław 1986; J. Wojtowicz, Historia Szwajcarii, wyd. 2, Wrocław 1989; J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, wyd. 2, Wrocław 1989; B. Wachowiak, A. Kamiński, Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasów nowożytnych (1500-1701), Poznań 2001;. o ustroju najwięcej informacji podaje M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, wyd. 9, Warszawa 1997; pewną wartość zachowuje O. Balzer, Historia ustroju Austrii w zarysie, Lwów 1908; ogólnikowo J. F. Noël, Święte cesarstwo, Warszawa 1998. Z nowszych prac szczegółowych: P. Dollinger, Dzieje Hanzy (XII-XVII wiek), Gdańsk 1975; J. Hauziński, Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznań 1976; tenże W kręgu uniwersalizmu średniowiecznego „Sacrum Imperium Romanum, Słupsk 1988; tenże, Imperator „końca świata”: Fryderyk II Hohenstauf (1194-1250), Gdańsk 2000 – nowe, poprawione wydanie: tenże, Fryderyk II Hohenstauf: cesarz rzymski, Poznań 2015 B. Zientara, Świt narodów europejskich, Warszawa 1985; Niemcy – Polska w średniowieczu, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986; tenże, Otton III, Wrocław 2000; F. Seibt, Karol IV. Cesarz w Europie 1346-1378, Warszawa 1996; S. Gawlas, O kształt zjednoczonego Królestwa: niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski, wyd 2, Warszawa 2000; także:E. W. Wies, Cesarz Henryk IV. Canossa i walka opanowanie nad światem, Warszawa 2000; tenże, Fryderyk Barbarossa: mit i rzeczywistość, Warszawa 1996; tenże, Cesarz Fryderyk II. Mesjasz czy antychryst, Warszawa 2000; ostatnio przetłumaczono na język polski klasyczną (1927-1931) monografię E. Kantorowicz, Fryderyk II 1194-1250, Oświęcim 2015, A. Paner, Luksemburgowie w Czechach. Historia polityczna ziem czeskich w latach 1310-1437, Gdańsk 2004; taże, Przemyślidzi, Gdańsk 2008; W. Iwańczak, Jan Luksemburski, Warszawa 2012; o pośredniczącej roli Rzeszy Niemieckiej wobec Polski i innych wschodnich sąsiadów nowe obserwacje w zbiorowym tomie: Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, red. S. Gawlas, Warszawa 2008; książka F. Prinz, Niemcy narodziny państwa. Celtowie, Rzymianie, Germanie, Warszawa 2007 dotyczy czasów wcześniejszych. Polecam także tomik; Rozkwit średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2001.

Osobnym problemem są dzieje uwikłania badań historycznych w polityczne ideologie i przemiany społecznych funkcji pamięci, w tej sprawie za godne polecenia uważam: H. Olszewski, Nauka historii w upadku. Studium o historiografii i ideologii historycznej w imperialistycznych Niemczech, Warszawa-Poznań 1982; A. Wolff-Powęska, Pamięć – brzemię i uwolnienie. Niemcy wobec nazistowskiej przeszłości (1945-2010), Poznań 2011.

Literatura niemiecka jest trudna do ogarnięcia: standardowe ujęcie: Gebhardt, Handbuch der deutschen Geschichte, wyd. H. Grundmann, Stuttgart 1970-1976; obecnie pod redakcją A. Haverkamp’a przygotowywane jest całkowicie zmieniona nowa wersja, dotychczas ukazały się tomy 3, 5, 6 i 8: H. Keller, G. Althoff, Die Zeit der späten Karolinger und der Ottonen. Krisen und Konsolidierungen 888-1024; A. Haverkamp, Zwölftes Jahrhundert 1125-1198; W. Stürner, Dreizehntes Jahrhundert 1198-1273; H. Boockmann, H. Dormeier, Konzilien, Kirchen- und Reichsreform (1410-1495), Stuttgart 2005-2008; nowsze syntezy: w serii Die neue deutsche Geschichte: A. Haverkamp, Aufbruch und Gestaltung Deutschland 1056-1273, München 1993; Siedler deutsche Geschichte: H. K. Schulze, Hegemoniales Kaisertum Ottonen und Salier; H. Boockmann, Stauferzeit und spätes Mittelalter Deutschland 1125-1517; Propyläen Geschichte Deutschlands: H. Keller, Zwischen regionaler Begrenzung und universalem Horizont. Deutschland im Imperium der Salier und Staufer 1024 bis 1250, Berlin 1986; P. Moraw, Von offener Vefassung zu gestalteter Verdichtung. Das Reich im späten Mittelalter 1250 bis 1490, tamże 1985 (i nowe wydania); także B. Töpfer, E. Engel, Vom staufischen Imperium zum Hausmachtkönigtu. Deutsche Geschichte vom Wormser Konkordat 1122 bis zur Doppelwahl von 1314, Weimar 1976; H. Thomas Deutsche Geschichte des Spätmittelalters 1250-1500, Stuttgart 1983; H. Lieberich, H. Mitteis, Deutsche Rechtsgeschichte, München 1978; K. Kroeschell, Deutsche Rechtsgeschichte, t. 1-2, Opladen 1980; H. K. Schulze, Grundstrukturen der Verfassung im Mittelalter, t. 1-4, Stuttgart 1992-2011; O. Engels, Die Staufer, tamże 1994; Die Habsburger im Mittelalter von Rudolf i. bis Friedrich III, tamże 1994; orientacja w stanie badań: M. Borgolte, Sozialgeschichte des Mitelalters. Eine Forschungsbilanz nach der deutschen Einheit, München 1996; H. W. Goetz, Moderne Mediävistik. Stand und Perspektiven Mittelalterforschung, Darmstadt; 1999; szersze, ale na ogół znakomite przeglądy badań w poszczególnych tomikach z serii Enzyklopädie deutscher Geschichte, tu zwłaszcza: M. Borgolte, Die mittelalterliche Kirche, München 1992; K.-F. Krieger, König, Reich und Reichsreform im Spätmittelalter, tamże 1992; E. Boshof, Königtum und Königsherrschaft im 10. und 11. Jahrhundert, tamże 1993; W. Hartmann, Der Investiturstreit, tamże 1993; J. Ehlers, Die Entstehung des deutschen Reiches, tamże 1994; B. Schimmelpfennig, Könige und Fürsten nach dem Wormser Konkordat, tamże 1996; E. Schubert, Fürstliche Herrschaft und Territorium im späten Mittelalter, tamże 1996; D. Berg, Deutschland und seine Nachbarn 1200-1500, tamże 1997; W. Hechberger, Adel Ministerialität und Rittertum im Mittelalter, tamże 2004; ostatnio H. Müller, Die kirchliche Krise des Spätmittelalters, 2012; wysoką wartość mają tomiki Kohlhammer Urban Taschenbücher, m. in.: H. Beumann, Die Ottonen; G. Althoff, Die Ottonen (0becnie także w polskim tłumaczeniu), E. Boshof, Die Salier; O. Engels, Die Staufer; K. F. Krieger, Die Habsburger im Mittelalter; J. K. Hoensch, Die Luxemburger (stale nowe wydania); godna polecenia są też serie opracowań historii Europy: Oldenbourg Grundriß der Geschichte, tu tomy: J. Fried, Die Formierung Europas 840-1946; H. Jakobs, Kirchenreform und Hochmittellalter 1046-1215; U. Dirmleier, G. Fouquet, B. Fuhrmann, Europa im Spätmittelalter 1215-1378; E. Meuthen, Das 15. Jahrhundert, München (stale nowe wydania); Handbuch der Geschichte Europas, wyd. P. Blickle, tu tomy: H-W. Goetz, Europa im frühen Mittelalter 5000-10500; M. Borgolte Europa Entdeckt seine Vielfalt 1050-1250; M. North, Europa Expandiert 1250-1500, Stuttgart (stale nowe wydania); najnowsza panorama dziejów XIV w.: Die Goldene Bulle: Politik – Wahrnehmung – Rezeption, t. 1-2, wyd U. Hohensee i inni, Berlin 2009. Z prac w języku angielskim za godne polecenia uważam: B. Arnold, German Knighthood 1050-1300, Oxford 1985; tenże Princes and territories in Medieval Germany, Cambridge 1991 i liczne prace K. Leyser’a.

Po uzyskaniu zaliczenia student powinien posiadać wiedzę niezbędną do zrozumienia przyczyn specyficznej ewolucji państwa niemieckiego oraz rozumieć podstawowe pojęcia stosowane przy analizie zjawisk politycznych i społecznych. Zdobyte umiejętności ułatwią samodzielną analizę i pokonywanie dystansu kulturowego różniącego świadomość historyczną społeczeństwa niemieckiego od jego wschodnich sąsiadów. Takie umiejętności pozwalają na kształtowanie otwartych postaw wobec wartości historycznego dziedzictwa europejskich narodów.

Wykład kończy się zaliczeniem na ocenę. Podstawą jest obecność, którą zmuszony jestem z konieczności traktować jako podstawowe kryterium. W końcu semestru przewidziany jest krótki test z najważniejszych poruszanych przeze mnie problemów. W przypadku niezgodności proponowanej oceny z aspiracjami studenta istnieje możliwość rozmowy na temat omawianych zagadnień. Dyżur w Zakładzie Nauk Pomocniczych w każdy czwartek, godz. 13-14