Od powieści w odcinku do reportażu literackiego, czyli jak „Faraon” zamieniał się w „Cesarza”

seminaria magisterskie

Zajęcia przeznaczone są przede wszystkim dla studentów, którzy ukończyli polonistyczne (lub inne filologiczne) studia licencjackie i uczęszczają na I rok studiów magisterskich, a także chcą się specjalizować w zakresie historii, poetyki i teorii powieści oraz literatury non-fiction.

Seminarium trwa dwa lata.

w sali

Seminarium poświęcone jest badaniu wzajemnych zależności pomiędzy powieścią a reportażem, głównie w piśmiennictwie polskim ostatnich 150 lat. Spróbujemy zastanowić się, jakie cechy właściwe powieści przeniknęły do reportażu, ale też jakie elementy literatury non-fiction trafiły do powieści. Jak to wpłynęło na lekturę i postrzeganie obu gatunków.

Pewnie do banałów literaturoznawczych należy dziś stwierdzenie dotyczące literatury współczesnej, że nie tylko obywa się ona bez jasnych podziałów gatunkowych, ale też całkowicie lekceważy granice między fikcją a pisarstwem faktograficznym. O wiele trudniej już znaleźć odpowiedzi na pytania typu: czy rzeczywiście dotyczy to wyłącznie literatury współczesnej? czy każda jej forma narażona jest na tę swoistą hybrydyzację? Jakie były/są mechanizmy podobnych procesów? Jakie mają one konsekwencje dla literatury/lektury/kultury (nie tylko artystycznej i czytelniczej)?

Proponuję Państwu zajęcia, na których uda nam się może na podobne pytania odpowiedzieć. Przedmiotem naszych spotkań będzie historia dwóch – głównie polskich – gatunków: powieści i reportażu ostatnich 150 lat. Ściślej – związki między nimi, które zostały zainicjowane przez wspólne miejsce publikacji, wspólny nośnik: prasę. Będzie to więc również podróż przez historię czasopiśmiennictwa (z docelową jego postacią prasy internetowej).

Teza wyjściowa, jaką chciałbym zaproponować, brzmi mniej więcej tak: poczynając od ostatnich trzech dekad XIX stulecia powieść i rodzący się polski reportaż zaczynają się wzajemnie przenikać. Techniki charakterystyczne dla jednej formy pojawiają się w drugiej i na odwrót. W okresie tym prawdopodobnie to reportaż bardziej oddziałuje na powieść. Z chwilą, gdy w dwudziestoleciu międzywojennym powieść znika z prasy masowej, przechodząc do typowo literackiej, dzieje się odwrotnie: to reportaż przejmuje kształt i funkcje powieści. Choć oczywiście, inna to już jest powieść.

Spróbujmy sprawdzić zasadność tej tezy, a także wszelkich innych pomysłów, które nam się nasuną w trakcie spotkań. Zastanowimy się nad następującymi zagadnieniami szczegółowymi: co dokładnie przechodzi z jednego gatunku do drugiego (techniki narracji, sposoby przedstawiania, motywy, schematy fabularne, konkretne nawiązania tekstowe)? kiedy i w jakich (niekoniecznie ściśle literackich) okolicznościach? czemu służą takie międzygatunkowe transfery? jak w tym wszystkim mieści się rama modalna – prasa (jako podany symultanicznie i uporządkowany zestaw różnych wypowiedzi i różnych gatunków)? jakie są jeszcze inne motywacje, przyczyny badanych procesów?

Część A:

• Bolesław Prus, Lalka, (wydanie dowolne), stąd wskazane rozdziały i ich pierwodruki w „Kurierze Codziennym” w latach 1887-89

Bolesław Prus, Kroniki (fragmenty wskazane przez prowadzącego)

• Bolesław Prus, Faraon (najlepiej wydanie z roku 2014 w opracowaniu A. Niwińskiego). Stąd wybrane rozdziały i ich pierwodruki w „Tygodniku Ilustrowanym” (1895-96).

Henryk Sienkiewicz, Listy z Afryki, opr. D. Stępniewska, Warszawa 1956

Anna z Szawłowskich Neumanowa, Obrazy z życia na Wschodzie. 1879 – 1893, opr. A. Grzeszczuk, Warszawa 2010

Kto nie widział Kairu, nie widział piękności świata... Egipt w relacjach prasowych polskich podróżników w drugiej połowy XIX w., wstęp i opr. Leszek Zinkow, Kraków 2011, s. 178/179.

• Eliza Orzeszkowa, Meir Ezofowicz (wydanie dowolne)

Pierwodruk w „Kłosach” z 1878, nr 653-689,

• H. Sienkiewicz, Listy z Ameryki [może być również pierwodruk w „Gazecie Polskiej” z lat 1876-78]

• Stefan Marusieński, Podróż do Morza Czerwonego, „Wędrowiec” 1885, nr 27-53

• Stefania Zahorska, Listy z Nowego Wschodu, „Wiadomości Literackie” 1935, nr 16, 24, 27, 31, 35.

• Ksawery Pruszyński, W czerwonej Hiszpanii [1939], wydania: 1985, 1997

Pierwodruk prasowy: Listy z Hiszpanii, „Wiadomości Literackie” 1936, nr 47, 49, 52, 53; 1937, nr 6, 8, 9, 10, 11; W zielonym Euzkadi, „Wiadomości Literackie” 1937, nr 14, 15.

• Antoni Sobański, Cywil w Berlinie, [1934], Warszawa 2006,

Pierwodruk prasowy: „Wiadomości Literackie”: Niemcy po przewrocie, 1933, nr 27-34; a także: Niemcy po roku, 1934, nr 25, 29, 31; Wrażenia norymberskie, 1936, nr 42, 44.

• Melchior Wańkowicz, Na tropach Smętka [1936], wydanie dowolne

• R., Kapuściński, Busz po polsku [1962], (wydanie dowolne)

Wybrane fragmenty z pierwodruków prasowych w „Polityce” (1958-61)

• Ryszard Kapuściński, Czarne gwiazdy (wydanie I 1963, ale najlepiej wydanie II z 2013, z opracowaniem), rozdział Kwame

Ryszard Kapuściński, Ghana z bliska, „Polityka” 1960, nr 8-18

Ryszard Kapuściński, Wojna futbolowa (wydanie dowolne)

Ryszard Kapuściński, Jak robić egzotyczkę, „Polityka” 1960, nr 16

• Ryszard Kapuściński, Cesarz

Wydanie książkowe (dowolne)

Pierwodruk prasowy (jako Trochę Etiopii), w: „Kultura” (warszawska) 1978, nr 8- 27

Teresa Krzemień, Przypowieść z pierwszych stron gazet [recenzja z inscenizacji teatralnej Cesarza w reżyserii Jerzego Hutka dla Teatru im. Stefana Jaracza w Łodzi w 1978 roku], w: „Kultura” (warszawska) 1979, nr 3

Przedstawienie teatralne Cesarz w reżyserii Jerzego Hutka w Teatrze Powszechnym w Warszawie (wersja zarejestrowana dla Teatru Telewizji z 1981 roku)

Konteksty literackie:

Franz Kafka, Proces

W. Gombrowicz, Transatlantyk

Gabriel Garcia Marquez, Jesień patriarchy [pierwodruk: 1975]

• R. Kapuściński, Szachinszach

Wydanie książkowe (dowolne)

Pierwodruk prasowy: „Kultura” (warszawska) 1979, nr 30 – 44 (jako Katharsis) oraz 1981, nr 30-33 (jako Martwy płomień)

R. Kapuściński, Notatki z wybrzeża, „Kultura” (warszawska) 1980, nr 37

Hanna Hartwig, Zły rok dla dyktatorów, „Kultura” (warszawska) 1979, nr 51/52

• R. Kapuściński, Heban (wydanie dowolne)

• Włodzimierz Kalicki, Zdarzyło się, Warszawa 2014,

Wybrane pierwodruki prasowe w „Dużym Formacie”

• Wojciech Tochman, Jakbyś kamień jadła… Sejny 2002, 2005, Wołowiec 2008,

• Andrzej Stasiuk, Opowieści galicyjskie, wydania różne,

• Tegoż, Jadąc do Babadag, Wołowiec, 2002, 2004

• Ziemowit Szczerek, Przyjdzie Mordor i nas zje, czyli Tajna historia Słowian, Kraków 2013,

B. Studia poświęcone powieści, powieści w odcinkach, prasie, prasie literackiej, reportażom itp.:

Oskar S. Czarnik, "Proza artystyczna a prasa codzienna (1918-1926)", Wrocław 1982

E. Pyc, "Problem wirtualnego odbiorcy w prasowym magazynie w prasowym magazynie popularnym", w: "Wrocławski Rocznik Prasoznawczy" 1972,

E. Kwade, "Rola magazynów prasowych w komunikacji literackiej", Katowice 1981

Janusz Lalewicz, "Czasopisma. Prasa jako środek masowego przekazu", w: tegoż, "Komunikacja językowa i literatura", Wrocław 1975

Agata Zawiszewska, "Recepcja literatury rosyjskiej na łamach "Wiadomości Literakich" (1924-1939)", Szczecin 2005

Tejże, "Zachód w oczach liberałów. Literatura niemiecka, francuska i angielska na łamach "Wiadomości Literackich" (1924-1939)", Szczecin 2006

Magdalena Horodecka, "Zbieranie głosów. Sztuka opowiadania Ryszarda Kapuścińskiego", Gdańsk 2010

Kazimierz Wolny-Zmorzyński, "O twórczości Ryszarda Kapuścińskiego. Próba interpretacji", Rzeszów 1998

""Życie jest z przenikania..." Szkice o twórczości Ryszarda Kapuścińskiego", Warszawa 2008

Zbigniew Bajka, "Z historii mediów", Kraków 2008

Jerzy Łojek i in., "Dzieje prasy polskiej", Warszawa 1988

Lennard J. Davis, "Factual Fictions. The Origins of the English Novel", Columbia University Press 1996

Jerzy Jastrzębski, "Czas relaksu. O literaturze masowej i jej okolicach", Warszawa 1982,

Marie-Eve Therenty, "Mosaique. Etre ecrivain entre presse et roman (1829-36)", Paris 2003,

Tejże, "La litterature au quotidien. Poetiques journalistiques au XIXeme siecle", Paris 2007

Jacek Trzynadlowski, "Uwagi o poetyce "Trylogii" - historycznej powieści przygody", w: "Henryk Sienkiewicz. Twórczość i recepcja światowa", red. A. Piorunowa, K. Wyka, Warszawa 1968

Edward Pieścikowski, ""Emancypantki" Bolesława Prusa", Warszawa 1970,

Jolanta Sztachelska, ""Reporteryje" i reportaże: dokumentarne tradycje polskiej prozy w drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. Prus - Konopnicka -

Dygasiński - Reymont", Białystok 1997,

J. Pacławski, "O reportażu i reportażystach", Kielce 2005

Po zakończeniu I roku seminarium student/studentka:

- potrafi sporządzić samodzielnie bibliografię z wybranego zagadnienia,

- zna podstawowe zagadnienia z zakresu historii i teorii powieści ostatnich 150 lat,

- zna podstawową problematykę związaną z historią i teorią reportażu tego okresu,

- potrafi wskazać wzajemne zależności między tymi gatunkami, wraz z ustrukturyzowaniem tych zależności poprzez kontekst historyczny i rodzaj czasopisma.

- potrafi wskazać różnice wynikające dla percepcji tekstu umieszczonego w różnych kontekstach "edytorskich" (książka vs czasopismo),

- potrafi samodzielnie formułować problemy związane z tematyką seminarium,

Do końca I roku seminarium student przedstawia temat pracy magisterskiej i wstępną przynajmniej bibliografię.