Między słowem i obrazem. Fenomen czeskiej książki ilustrowanej w XX w. i XXI w.

monograficzne
ogólnouniwersyteckie

Ilustracja nie jest dopełnieniem tekstu, - jak uważano nawet w okresie tzw. "złotego wieku" ilustracji.Nie jest gorszą siostrą malarstwa. ILUSTRACJA jest przede wszystkim CZYTELNIKIEM, i to bardzo AKTYWNYM CZYTELNIKIEM . Nie ogranicza się do WIZUALNEGO INTERPRETOWANIA tekstu, ale tekst zmienia, poszerza pole jego znaczeń. ILUSTRACJA bywa wobec tekstu DETEKTYWEM, DEMASKATOREM, OSKARŻYCIELEM - ujawnia takie treści, które sam autor tekstu chciał ukryć, zamaskować lub je złagodzić: okrucieństwo świata przedstawionego, jego wydarzeń i bohaterów, erotyzm, perwersję, ukryte w tekście ideologie, to, co chciano pamiętać i o czym chciano zapomnieć. Ci, którzy ruszają tropem ilustracji, zwłaszcza, gdy dokonują na ich podstawie studiów porównawczych badając jak ta sama książka uruchamiała różne wyobraźnie artystyczne, przekonują się, jaka moc interpretacyjna tkwi w ilustracji. Ilustracje są interpretatorami nie tylko wewnętrznego świata dzieła literackiego, ale też zewnętrznego świata ukazując zmieniające się konwencje estetyczne, ale też wizje antropologiczne, cechy i wartości ważne dla danego okresu kultury, rozumienie historii, a nawet aspekty socjologicznych czy filozoficznych przekonań obowiązujących w epoce. Ilustracje są WIZUALNYM ŚLADEM CZYTANIA TEKSTU I ODBIERANIA ŚWIATA.

Traktuję te zajęcia jako wpisujące się w dziedzinę studiów wizualnych prowokujących do namysłu nad obrazem nie tylko w aspekcie estetycznym, ale też ideowym. Czytać będziemy ilustracje jako formy wizualizacji kultury, zastanawiając się nad tym, jakich czytelników wychowywały, jakie "wspólnoty interpretacyjne" (S.Fish) budowały, zwłaszcza wtedy, gdy chodziło o książki-legendy, które w określonej szacie interpretacyjnej stawały się częścią czytelniczych "mitologii" (R.Batrhes)

Pokazanie ilustracji w roli aktywnego czytelnika, detektywa, a nawet animatora kultury zostanie przedstawione na materiale czeskich ilustracji. Czeska książka ilustrowana ma wyjątkowo bogatą tradycję utrzymaną także w XX wieku, gdy np. w Polsce ilustrowano już tylko książki dla dzieci. W Czechach ilustracyjnego zadania podejmowali się najwybitniejsi artyści ilustrując wybitne dzieła czeskiej literatury skierowane do dorosłego czytelnika.

Zajęcia poświęcone będą namysłowi nad ilustracją jako czynnikiem, który za pośrednictwem obrazu buduje przekonania, wartości, wzory zachowań kulturowych. Materiałem będzie czeska ilustracja przede wszystkim współczesna (XX i XXI wiek), ale sięgniemy też do okresu wcześniejszego, przede wszystkim wieku XIX, a nawet w głęboką przeszłość epok odległych. Zajęcia będą miały charakter głównie analityczny i praktyczny: będziemy uczyć się czytać obraz obserwując jak: z jednej strony obraz czyta tekst, nierzadko ujawniając jego sekrety, ale zarazem jak sam obraz ma w sobie swoje ukryte mitologie. W zajęciach pojawią się też elementy wykładu wtedy, gdy konieczne będą nawiązania do historii czeskiej ilustracji lub kulturowo-historyczno-estetyczego gruntu, z którego ilustracja wyrastała. Zastanawiać się będziemy nad estetyczno-ideowymi czynnikami kształtującymi wyobraźnię ilustratora, ale też nad tym jakie skutki miało takie obrazowanie świata.

Ilustracja nie jest ani "brzydszą siostrą Kopciuszka" (malarstwa), ani przyjemnością dzieciństwa, z której wyrastamy z wiekiem. Sztuka książki ilustrowanej rozkwitła w Europie w wieku XIX, ale jej tradycje były o wiele bogatsze: już w średniowiecznych manuskryptach obrazy towarzyszyły słowom pełniąc w całości dzieła niepoślednią rolę. W XIX stuleciu ujawnił się paradoks: sztuka ilustracji rozwijała się spektakularnie, ale ilustracja pozostawała wspomnianym kopciuszkiem "sztuk wyzwolonych". Fenomen czeskiej książki ilustrowanej polegał nie tylko na tym, że osiągnęła ona niezwykle wysoki poziom artystyczny w wieku XIX; ale też na tym, że w pierwszej połowie wieku XX, gdy ilustracja schodziła do "podziemia" coraz częściej ograniczana tylko do książek dla dzieci, Czesi nadal ilustrowali książki także dla dorosłych. I osiągali w tej dziedzinie znakomite efekty. Sztuki ilustracji podejmowali się najwybitniejsi,czescy malarze XX wieku, a ich ilustratorskie eksperymenty wpisywały się w szeroką skalę artystycznego stylu i poszukiwań nowych języków artystycznych. Równie bogaty był zakres utworów, które chciano ilustrować: proza obok poezji, metafizyka obok erotyki, fantastyka obok przedstawień realnego świata.Ilustracje aktywnie wchodziły w literacki świat przedstawiony: czasem cicho "doszeptywała" to, o czym autor "zapomniał": jak wtedy gdy Josef Manes ilustrując czeską adaptację niemieckiej wersji Doktora Faustusa (pióra G.Schwaba) wizualizował jedną pokusę pominiętą w tekście przez surowego niemieckiego pastora - pokusę erotyczną. Ilustrator dodał scenę, której w literackiej opowieści nie ma wykraczając poza ograniczenia obyczajowej cenzury zastosowane przez pisarza. Czasem ilustracja głośno "krzyczała" do odbiorców tekstu literackiego: jak wtedy, gdy wybitna czeska malarka Toyen ilustrowała "Justynę czyli niedole cnoty" Markiza de Sade. Tekst fascynujący surrealistów w całej Europie: Toyen pokazała nie tylko swobodę wyzwolonej fantazji, dokonała też, za pośrednictwem ilustracji, demontażu podskórnych warstw będących zapleczem surrealistycznej fascynacji. Ilustracje Toyen nie spodobały się Bretonowi, choć samą artystka był zafascynowany. Uczestnicy zajęć zapoznają się z ważnymi przykładami czytania za pośrednictwem czeskiej ilustracji tekstu, ale też świata i czeskiej kultury. Ilustrację potraktujemy jako formę wizualizacji tej kultury: manifestowania jej treści lansowanych, ale też tych maskowanych i ukrywanych. Przywołamy kilka przykładów z głębokiej przeszłości książki ilustrowanej, przedstawimy zarys XIX wiecznych przygód z ilustracją, przede wszystkim jednak skupimy się na wieku XX zwłaszcza na okresie międzywojnia oraz wieku XXI. Ostatnie zajęcia zostaną poświęcone sztuce powojennej ilustracji i jej ewolucjom .m.in sztuce komiksu.

J.Berger, Sposoby widzenia

H.Belting, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie

A.Ogonowska, Kultura, komunikacja i kompetencja wizualna w kontekście wybranych zagadnień współczesnej humanistyki

M.Bohatcová, Česká kniha v proměach století

P.Šulc, Současna česká ilustrace

H.Diesing, Český komiks 1 poloviny 20. Století

I.Hurařova, Současní čeští ilustrator knih pro děti a mládež

Wiedza:

- student/ka poznaje w zarysie historię czeskiej ilustracji i jej najwybitniejszych przedstawicieli

- poznaje wybitne dzieła czeskiej literatury

- jest wprowadzona/y w niektóre aspekty czeskiej kultury, przemiany gustu społecznego, łamania społecznego tabu i uprzedzeń, przemian społecznych związanych z płcią, seksualnością, religijnością, bluźnierstwem, normą i jej zachwianiem, władzą

- poznaje możliwości wykorzystania narzędzi z zakresu kultury wizualnej dla interpretowania ilustracji traktowanej jako forma nauki patrzenia.

Umiejętności:

- student/ka potrafi wskazać wybitnych czeskich ilustratorów jako twórców "patrzącego czytania"

- umie interpretować obraz

- potrafi poruszać się po interdyscyplinarnym polu słowa i obrazu.

Kompetencje:

- wzmacnia kompetencje dyskusji w grupie

- pogłębia samodzielność myślenia

- ćwiczy samodzielność docierania do informacji

- pogłębia umiejętność przygotowania eseju lub prezentacji.

Podstawą oceny będzie systematyczny udział w zajęciach oraz przygotowanie (do wyboru) prezentacji lub eseju. Prezentacje nie będą przedstawiane podczas zajęć, ale przekazana na nośniku danych osobie prowadzącej zajęcia.