Władza buławy w XVI-XVIII wieku

fakultatywne
ogólnouniwersyteckie

Studenci winni posiadać podstawową wiedzę nt. Historii Rzeczypospolitej w dobie nowożytnej, co znacznie ułatwi im zrozumienie wykładanej tematyki z zakresu dziejów wojska oraz jego organizacji, struktury i kadry dowódczej.

Wykład dotyczy uprawnień hetmanów tak wielkich jak polnych I Rzeczypospolitej w systemie ustrojowym państwa polsko-litewskiego począwszy od genezy tego urzędu, tj. XV wieku aż do czasów doby panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego gdzie władza hetmanów była ograniczoną, a ich kompetencje przejęły komisje wojskowe.

Hetmani tak wielcy jak polni I Rzeczpospolitej odegrali istotną rolę w dziejach państwa polsko-litewskiego. Począwszy od I połowy XVI wieku ich kompetencje stale wzrastały, tym bardziej że ostatni dwaj Jagiellonowie nie dowodzili osobiście wojskami wyręczając się właśnie hetmanami i regimentarzami. Urząd ten aż do nominacji Jana Zamoyskiego kanclerza w. kor. na urząd hetmana w. kor. w obozie pod Worońcem w 1581 r. był obsadzany w zależności od sytuacji i zagrożeń Rzeczypospolitej; od tego momentu stał się dożywotnim mimo prób powrotu do sytuacji wcześniejszej. Począwszy od wojen szwedzkich w pocz. XVII w. urząd ten stale zwiększał swe kompetencje wobec toczących się wojen z Szwecją, Moskwą, Turcją i Chanatem Krymskim. Poza kompetencjami związanymi z planistyką wojenną, prowadzeniem działań w polu doszły uprawnienia sądownicze, przewodniczenie na komisjach skarbowych, dyplomatyczne oraz polityczne. Mimo, że w XVII w. hetmani nie mieli prawa zasiadania w senacie z racji łączenia tego urzędu z samorządowymi (kasztelanie, województwa) wchodzili w skład senatu, mając wpływ na wiele spraw publicznych rozpatrywanych na sejmach walnych Rzeczpospolitej. Dopiero sejm niemy 1717 r. odebrał część kompetencji hetmanom w związku z nowym systemem repartycji wojska do województw. Ograniczeniem była podległość wobec uchwał sejmowych i zatwierdzonych komputów wojska, gdyż władza hetmanów rozciągała się tylko na oddziały utrzymywane ze skarbu państwa (nieliczne, tj. ok. 17,5 tysiąca ludzi w obu komputach) oraz piechotę wybraniecką. Dalsze reformy z lat 1773-1775 oraz w trakcie Sejmu czteroletniego jeszcze bardziej ograniczyły ich władzę.

Zob. "Zakres tematów" w danym cyklu dydaktycznym.

J.Besala, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988;

T.ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III, Warszawa 2009;

W.Dworzaczek, Kto w Polsce dzierżył buławy; w: Przegląd Historyczny, t.39, Warszawa 1949;

W.Dworzaczek, Hetman Jan tarnowski ,Warszawa 1985;

P.Gawron, Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581-1646, Warszawa 2010;

S.Kempski, Władza buławy; w: Przegląd Historyczno-wojskowy, t.VII, warszawa 1935;

A.Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963;

W.Konopczyński, Konfederacja barska, t.I-II, Warszawa 1991;

M.Nagielski, Upadek staropolskie sztuki wojennej w dobie wielkiej wojny północnej; w: Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej pod red. J.Muszyńskiej, Kielce 2001;

K.Piwarski, Hieronim Lubomirski hetman wielki koronny, Warszawa 1929;

M.Plewczyński, Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501- 1572;

w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości ,t.34, Wrocław 1992;

Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani koronni pod red. M.Nagielskiego, Warszawa 2005;

L.Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski 1592- 1646, Warszawa 1978;

J.Ronikier, Hetman Adam Mikołaj Sieniawski i jego regimentarze, Kraków 1992;

E.Rostworowski, Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, Warszawa 1957;

Z.Spieralski, Geneza i początki hetmaństwa w Polsce; ibidem, t.V, Warszawa 1960;

Z.Speralski, W sprawie genezy i początków hetmaństwa w Polsce, tamże, t. VIII, cz.1, Warszawa 1962;

Z.Tarliński, Rozwój i zakres władzy hetmana do jej reformy w XVIII wieku; w: Sprawozdania Dyrekcji CK Gimnazjum II w Tarnowie, Tarnów 1908;

M.Wagner, Korpus oficerski wojska polskiego w drugiej połowie XVII wieku,Oświęcim 2015;

J.Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965;

J.Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej (1700-1717), Warszawa 1956

S.Woliński, Urzędy hetmańskie w świetle ustawodawstawa polskiego; w: Przegląd Historyczno-Wojskowy, t.VI, Warszawa 1933;

H.Kotarski, Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576-1582; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości , t.XVI/2- t.XVIII, cz.2, Warszawa 1970-1972;

W.Zarzycki, dyplomacja hetmanów w dawnej Polsce, Warszawa 1976;

Z.Zielińska, Walka „Familii” o reformy Rzeczypospolitej 1743-1752, Warszawa 1983;

Po zakończeniu serii wykładów odnoszących się do dziejów urzędu hetmańskiego w dawnej Rzeczpospolitej studenci powinni wykazać się wiedzą nt:

- genezy powstania tego urzędu w Polsce na przełomie XV/XVI wieku;

-funkcjonowania tego urzędu w dobie czasowo powoływanych hetmanów a następnie kiedy buława sprawowana była dożywotnio przez jej posiadaczy;

Umieć porównać kompetencje tego urzędu w rzeczpospolitej z odpowiednikami nie tylko w państwach ościennych ale innych państwach europejskich;

-przedstawić główne przyczyny ograniczenia prerogatyw tego urzędu w XVIII wieku.

-przedstawić wybitnych ale także niekompetentnych przedstawicieli elity władzy, którzy sprawowali urząd hetmana w dziejach I Rzeczpospolitej , uzasadniając swoje zdanie

Test zaliczeniowy pisany przez studentów na przedostatnich zajęciach.