Historia nowożytna Polski [3104-L2HNWPL] Semestr letni 2018/19
Ćwiczenia, grupa nr 3

Zajęcia poświęcone są głównym zagadnieniom dziejów społeczno-politycznych i przemian kulturowych Polski i Litwy XVI-1 poł. XVII w., ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień formy ustroju (zwłaszcza sytemu parlamentarnego), roli kancelarii i dworu królewskiego.

Zastrzegam sobie prawo do zmian w układzie treści zajęć, doborze źródeł i literatury. Spośród podanych niżej publikacji będę Państwu sukcesywnie wskazywać te, które będą podstawą dyskusji na kolejnych zajęciach. Jednocześnie oświadczam gotowość wzięcia w tym względzie pod uwagę propozycji uczestników.

Tematyka spotkań, źródła i literatura:

Podręczniki:

- W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej [komentowane wydania powojenne], Warszawa 1986 i nn.

- S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506-1648) (Wielka Historia Polski, t. II), Kraków 2003

¬- Historia państwa i prawa polskiego, t. I: [napisał] W. Uruszczak, (966-1795), Warszawa 2010

1. Kraj, państwo i społeczeństwo w świetle Polonii Marcina Kromera

Źródło:

- M. Kromer, Polska ..., przeł. S. Kazikowski, wstęp i opr. R. Marchwiński, Olsztyn 1984, wstęp wydawców oraz z ks. I (s. 54-100)

Literatura:

- Biogram Marcina Kromera w Polskim Słowniku Biograficznym (=PSB), ze zwróceniem szczególnej uwagi na model i etapy kariery, sfery aktywności i współczesną recepcję jego pisarstwa.

2. Urzędy i administracja Rzeczypospolitej; dwór królewski

2.1

Źródło:

- jw., ks. II (O ustroju i urzędach w Polsce, s. 103-131, 136-166)

Literatura:

- W. Uruszczak, System władzy w Polsce ostatnich Jagiellonów (1506-1572) , „Czasopismo Prawno-historyczne”, XXXVIII, 1986, z. 2, s. 41-62

(jako literaturę pomocniczą podczas lektury Polonii proszę wykorzystywać:

- Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983 (i nn.) oraz krótkie wstępy poprzedzające działy poświęcone poszczególnym urzędom, [w:] Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, opr. K. Chłapowski i inn., red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992; Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku. Spisy , opr. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. X, XI).

2.2

Źródło:

- jw., ks. II (O ustroju i urzędach w Polsce, s. 176-207)

Literatura:

- A. Sucheni-Grabowska, Marcin Kromer w “Polonii” o podstawach ustroju Rzeczypospolitej, “Studia Warmińskie”, XXVI, 1989, 87-103

2.3 Dwór królewski urzędy i funkcjonowanie

Źródło:

- A. Sucheni-Grabowska, M. Kośka, Anonimowy memoriał o zadaniach króla i porządku na dworze, Miscellanea Historico-Archivistica, t. XI, Warszawa 2000, s. 305-317

Literatura:

- M. Ferenc, Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Kraków 1998, s. 13-41

- Idem, Uwagi o funkcjonowaniu dworu królów polskich w XVI wieku, „Barok”, XII/2(24), 2005, s. 13-40.

3. Ukonstytuowanie się systemu parlamentarnego i początki egzekucji dóbr i praw

3.1

Źródła:

- Tzw. Statut Alexandra 1504 r. (Volumina constitutionum (=VC), t. I: 1493-1549, cz. 1: 1493-1526, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996, s. 130, art. 7.

- A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504-1548, Wrocław 1967, s. 39-59 (lub odpowiedni fragment z ostatniego wznowienia tej pracy)

3. 2.

- Konstytucja Nihil Novi (VC, s. 138, art. 1)

Literatura:

- K. Baczkowski, Od Artykułów Mielnickich 1501 r. do Konstytucji “Nihil Novi” 1505 r. , [w:] Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. II, cz. 1, Toruń 2000, s. 187-195.

- W. Uruszczak, Zasada “Lex est Rex” w Polsce XVI wieku , “Sobótka”, 1993, z. 2-3, s. 149-157;

- Idem, „Sejm walny wszystkich państw naszych”. Sejm w Radomiu 1505 roku i konstytucja „Nihil novi” , „Czasopismo Prawno-Historyczne”, LVII, 2005, z. 1, s. 11-25.

- A. Sucheni-Grabowska, Obowiązki i prawa królow polskich w opiniach pisarzy epoki Odrodzenia, [w:] Między monarchą a demokracją. Studia z dziejów Polski XV-XVIII w., red. A. Sucheni-Grabowska, M. Żaryn, Warszawa 1994, s. 54-115 (wybrane zagadnienia).

4. Ruch egzekucyjny za panowania Zygmunta I – sejm 1534 r. a początki reformacji; rokosz lwowski 1537

Źródła:

- Postulata sejmiku w Środzie 1534 r. (Acta Tomiciana, t. XVI, cz. 2, wyd. W. Pociecha, Wrocław 1961, nr 572, s. 355-358)

- Postulata sejmiku w Proszowicach 1534 r. (ibidem , nr 573, s. 358-361)

- Piotr Zborowski, Mowa podczas rokoszu lwowskiego (1537), [w:] Mowy staropolskie (wybór), Wrocław 2005 (wyd. I, 1961), s. 46-53

Literatura:

- W. Uruszczak, Próba kodyfikacji prawa polskiego w pierwszej połowie XVI wieku , Warszawa 1979, s. 166-177

- Idem, Sejm walny koronny w latach 1506-1540 , Warszawa 1980, s. 92-126 (Rozdz. V: Sejmiki przedsejmowe i wybór posłów ), s. 221-222 (Sejmy obozowe), s. 223-227 (Uwagi końcowe)

- J. Bardach, Dwuizbowy sejm Królestwa Polskiego, [w:] Dzieje sejmu polskiego, Warszawa 1997, s. 23-37

- A. Sucheni-Grabowska, Rola mandatu poselskiego w dawnej Polsce na tle porównawczym [w:] Między polityką a kulturą ..., red. C. Kuklo, Warszawa 1999, s. 119-137 oraz [w:] eadem, Wolność i prawo w staropolskiej koncepcji państwa, Warszawa 2009, s. 33-60.

5. Sejm jesienny 1548 – władca wobec nieprzejednanych stanów

Źródła:

- S. Orzechowski, Kroniki , [w:] idem, Wybór pism , wyd. J. Starnawski, Wrocław 1972, s. 126-137

- Diariusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570 , wyd. J. Szujski, Kraków 1872 (Scriptores Rerum Polonicarum, t. I), s. 161-164 (Witanie króla Jmci przez Jana Sierakowskiego), s. 182 (Przemowa króla JMci)-208 (przebieg dyskursu z udziałem króla), 247-249

Literatura:

- A. Sucheni-Grabowska, Zygmunt August... , s. 137-163

- A. Sucheni-Grabowska, Obsadzanie urzędów senatorskich i ministerialnych przez Zygmunta Augusta , [w:] Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej , red. J. Topolski i C. Kuklo, Lublin 1987, s. 179-194

- M. Ferenc, Mikołaj Radziwiłł „Rudy”, s. 59-107.

6. Radziwiłłowie u boku Zygmunta Augusta - kariera litewskiego rodu

Źródła:

- Listy polskie XVI wieku , red. K. Rymut, t. I, Kraków 1998, nr 147, 148, 150, 152, 153, 155, 165, 169, 173, 174; t. II, Kraków 2001, nr 186, 187, 188, 190, 191.

Literatura:

- Biogramy: Barbary Radziwiłłówny, Mikołaja Radziwiłła “Czarnego” i Mikołaja Radziwiłła “Rudego” w PSB

- Anna Sucheni-Grabowska, Zygmunt August ..., Warszawa 1996, s. 122-131

- M. Ferenc, Mikołaj Radziwiłł „Rudy” (ok. 1515-1584). Działalność polityczna i wosjkowa, Kraków 2008, s. 9-58

7. Sytuacja Kościoła w Polsce za panowania Zygmunta Augusta

- Źródło:

- Instrukcja kapituły krakowskiej dla posłów na synod 1551 r., [w:] Humanizm i Reformacja w Polsce. Wybór źródeł dla ćwiczeń uniwersyteckich , wyd. I. Chrzanowski, S. Kot, Lwów 1927, s. 333 oraz [w:] Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, wyd. S. Wisłocki, Kraków 1877, s. 477. Akapity do przygotowania podaję wg pierwszej ze wskazanych edycji: s. 333 (ak. 1-3)- 336 (do słów: In quorum locum...); charakterystyka Andrzeja Zebrzydowskiego - s. 337 (ak. 3-4)-338 (ak. 1, do słów: peperit domino episcopo)

Literatura:

- W. Urban, Epizod reformacyjny, Kraków 1988, s. 25-28

- A. Sucheni-Grabowska, Zygmunt August. .., s. 303-318

- A. Dybkowska, Senatorowie duchowni a sprawy państwa w XVI wieku. Zagadnienia wybrane , [w:] XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15-18 września 1999 roku, Pamiętniki, t. III, cz. 1, Toruń 2001, 413-420.

- J. Maciuszko, Konfederacja Warszawska 1573 r., Warszawa 1984, s. 50-123 (rozdziału: Stronnictwo reformacyjne w walce z Kościołem Katolickim)

8. Główne problemy polityki wewnętrznej i jej odzwierciedlenie w publicystyce politycznej na przykładzie „Zgody” i „Satyra” Jana Kochanowskiego.

Źródła:

- J. Kochanowski, Zgoda ; Satyr (w dowolnej edycji Dzieł polskich w opr. J. Krzyżanowskiego)

- Literatura:

-Biogramy: Filipa Padniewskiego i Piotra Myszkowskiego w PSB

- J. Pelc, Kochanowski. Szczyt Renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 2001, s. 74-79, 82-87

- W. Pałucki, Reformy skarbowe sejmu egzekucyjnego 1562/1563 r. , [w:] Studia historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin prof. dra hab. Stanisława Arnolda , Warszawa 1965, s. 301-313.

- O sejmach: piotrkowskim 1562/63 i warszawskim 1563/64, zob. W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej (dowolne wydanie)

9. Unia polsko-litewska w XVI wieku (unifikacja a federacja Polski i Litwy wobec problemów polityki zewnętrznej i perspektywy wygaśnięcia dynastii; modernizacja ustrojowa Wielkiego Księstwa Litewskiego)

Źródła:

- Akta unii Polski z Litwą , wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932, nry 90, 91, 97a (s. 414), 148-149, 151

- Dnevnik lublinskogo seyma, ed. M.O.Koyalovitsch, St-Petersburg 1869, s. 632-636 (mowa Zygmunta Augusta na zamknięcie sejmu). Edycja Kojałowicza dostępna jest w Bibliotece IH, a wwersji elektronicznej na portalu archive pod linkiem http://archive.org/details/dnevnikliublinsk00polauoft

- Testament Zygmunta Augusta , opr. A. Franaszek, O. Łaszczyńska, S. A. Nahlik, Kraków 1975, s. 6-10.

Literatura:

- O. Halecki, Dzieje unii jagiellońskiej , t. II, Kraków 1920, s. 222-247;317-353

- A. Sucheni-Grabowska, Zygmunt August.. ., s. 286-299

- E. Dubas-Urwanowicz, Stosunek Korony do unii z Litwą w latach 1562-1574 , “Studia Podlaskie”, V, 1995, s. 5-39.

10. Konfederacja warszawska 1573 r. jako wyraz dojrzałości politycznej narodu szlacheckiego i Artykuły Henrykowskie jako prawa kardynalne Rzeczypospolitej

Źródła:

- Akt Konfederacji warszawskiej (wyd. M. Korolko [w:] Idem, Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573-1658 , Warszawa 1974, s. 173-175.

- Artykuły Henrykowskie , wyd. Z. Kaczmarczyk, Poznań 1946 (Wyjaśnienia wstępne; Tekst polski), por. Litterae confirmationis articulorum Henrico Regi ante oblatorum , [w:] Volumina legum , wyd. J. Ohryzko, t. II, Petersburg 1859, s. 150-153.

Literatura:

- J. T. Maciuszko, Pokój religijny – szlachecka polityka wyznaniowa za Zygmunta Augusta. Wstęp do Konfederacji Warszawskiej 1573 , “Rocznik Teologiczny”, XXIV, 1982, z. 1, s. 99-136

- W. Sobociński, O uchwale konstytucyjnej państwa polskiego z roku 1573 , “Czasopismo prawno-historyczne”, I, 1948, s. 75-90.

- E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta , Białystok 1998, s. 339-358.

11. Schyłek tolerancji wyznaniowej w Rzeczypospolitej i początki kontrreformacji

Źródła:

- Edykt Stefana Batorego w sprawie rozruchów i spalenia książek ewangelickich w Wilnie, reprodukcja druku ulotnego [w:] P. Buchwald-Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem , Warszawa 1997, s. 76

Literatura:

- J. Tazbir, Szlachta i teologowie , rozdz. VIII: Pogromy wyznaniowe i walka o Konfederację Warszawską, rozdz. IX: Katoliccy zwolennicy tolerancji

12. Mentalność szlachecka i kariera w systemie klientalnym

Źródła:

- J. Orzelski, Roczniki domu Orzelskich...spisane r.p. 1611 , [w:] Zbiór pamiętników do dziejów polskich , wyd. W. S. de Broel-Plater, t. IV, Warszawa 1859, s. 101-120

- Pamiętnik Teodora Jewłaszewskiego nowogródzkiego podsędka 1546-1604 , wyd. T. J. Lubomirski, Warszawa 1860

Literatura:

- W. Tygielski, Klientela: więzi społeczne – grupa nacisku , [w:] Władza i społeczeństwo w XVI i XVII wieku. Prace ofiarowane A. Mączakowi , Warszawa 1989, s. 261-281.

- A. Mączak, s. 159-207 (rozdz. VI: Klientela staropolska)

- E. Dubas-Urwanowicz, Jan Zamoyski – gra o wszystko, [w:] eadem, O nowy kształt Rzeczypospolitej. Kryzys polityczny w państwie w latach 1576-1586, Warszawa 2013, s. 156-207.

Zasadniczą formułą zajęć jest konwersatorium, nie zaś wykład (poza koniecznymi elementami). Oznacza to interaktywność prowadzącego i grupy, a zatem rzeczywiste współdziałanie w analizie materiału źródłowego i problematyki wynikającej z odnośnej literatury.

Efekty kształcenia

Zyskanie pogłębionej świadomości procesów społecznych, politycznych i kulturowych w Polsce i na Litwie XVI w. jako kontynuacji przemian okresu wcześniejszego i krystalizacji form społecznych i ustrojowych, stanowiących o swoistych cechach państwowości polsko-litewskiej w okresie nowożytnym.

Metody i kryteria oceniania

Istotą ćwiczeń jest krytyczne omówienie materiału źródłowego w ramach dyskusji pomiędzy prowadzącym a uczestnikami z odwołanymi do literatury przedmiotu. Uczestnictwo w zajęciach zostanie ocenione stosownie do: 1) stopnia merytorycznego przygotowania uczestnika na podstawie zadanych lektur i wiedzy ogólnohistorycznej oraz 2) – konstruktywnego zaangażowania w wyżej określoną dyskusję.

Sposób zaliczenia zajęć

Brak skłonności do zabierania głosu i uczestniczenia w dyskusji skłania prowadzącego do zastosowania alternatywnych form sprawdzenia wiedzy i stopnia opanowania materiału przez uczestników. Nieprzygotowanie do zajęć traktowane będzie zasadniczo jako nieobecność.

Uczestnik ma prawo do jednej nieusprawiedliwionej nieobecności w ciągu semestru. Następna, jeżeli nie wynika z udokumentowanych względów zdrowotnych (zwolnienie lekarskie) i szczególnych przypadków losowych, pociąga za sobą konieczność zaliczenia jej na dyżurze wraz z poprzednią. Skutkiem trzech nieusprawiedliwionych nieobecności jest skreślenie z listy uczestników zajęć.

dr hab. M. Janicki