Dzieje Rzeszy Niemieckiej w średniowieczu. Cz. I (K1) [3104-WH15GAW/Z-OG] Semestr zimowy 2019/20
Wykład, grupa nr 1

Literatura naukowa w języku polskim dotycząca dziejów średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej jest uboga. W 2010 r. opublikowane zostało tłumaczenie popularnej syntezy: Stefan Weinfuter, Niemcy w średniowieczu 500-1500, Warszawa 2010. Polecam jej lekturę. Nie może jednak pełnić roli podręcznika. Ujęcie jest zwięzłe i zostało skierowane do dzisiejszych czytelników niemieckich. Autor skupia się na dziejach Niemiec w obecnych granicach. Jest to perspektywa mocno anachroniczna, a wiele podstawowych i istotnych w punktu widzenia systematycznego wykładu uniwersyteckiego problemów zostało pominiętych. Interesującym, ale cząstkowym uzupełnieniem jest tłumaczenie książki: G. Althof, Ottonowie. Władza królewska bez państwa, Warszawa 2010; publikacja zawiera zarys dziejów pierwszej fazy kształtowania się państwa niemieckiego; por. G. Althof, Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu, Warszawa 2011. Polecam także fascynujący tom studiów J. Banaszkiewicza, Trzy po trzy o dziesiątym wieku, Kraków 2014. Bardziej szczegółowy zarys dziejów politycznych do 1125 r. przedstawił J. Sochacki, Niemcy, Poznań 2016, ale narracja jest przedstawiona w sposób zawikłany; por. tenże, Formowanie się wczesnośredniowiecznego państwa niemieckiego w latach 919-962, Słupsk 2014. Dziejom dynastii ottońskiej poświęcone zostały dwie wnikliwe biografie J. Strzelczyk: Otton I Wielki, Poznań 2018 i Otton III, Wrocław 2000.

Starsze polskie podręczniki są w znacznym stopniu zdezaktualizowane i nie uwzględniają nowszych badań. Z punktu widzenia kompletności wykładu dziejów politycznych najlepszy jest: J. Krasuski, Historia Niemiec, wyd. 2, Wrocław 2005. Bardzo zwięzłe informacje zawiera:: Cz. Karolak, W. Kunicki, H. Orłowski, Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa 2007. Można wymienić także: K. Tymieniecki, Dzieje Niemiec do początku ery nowożytnej, Poznań 1948; W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, wyd. 2, Wrocław 1990 (i następne); ujęcie: A. Czubiński, J. Strzelczyk, Zarys dziejów Niemiec i państw niemieckich powstałych po II wojnie światowej, Poznań 1986 jest zbyt zwięzłe; specyficzne problemy pojęciowe niemieckiej historiografii wyjaśnia H.-D Heimann, Wprowadzenie do historii średniowiecznej, Toruń 1999; dziejów Rzeszy także częściowo dotyczą: H. Wereszycki, Historia Austrii, wyd. 2, Wrocław 1986; J. Wojtowicz, Historia Szwajcarii, wyd. 2, Wrocław 1989; J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, wyd. 2, Wrocław 1989; B. Wachowiak, A. Kamiński, Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasów nowożytnych (1500-1701), Poznań 2001;. o ustroju najwięcej informacji podaje M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, wyd. 9, Warszawa 1997; pewną wartość zachowuje O. Balzer, Historia ustroju Austrii w zarysie, Lwów 1908; ogólnikowo J. F. Noël, Święte cesarstwo, Warszawa 1998. Z nowszych prac szczegółowych: P. Dollinger, Dzieje Hanzy (XII-XVII wiek), Gdańsk 1975; J. Hauziński, Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznań 1976; tenże W kręgu uniwersalizmu średniowiecznego „Sacrum Imperium Romanum, Słupsk 1988; tenże, Imperator „końca świata”: Fryderyk II Hohenstauf (1194-1250), Gdańsk 2000 – nowe, poprawione wydanie: tenże, Fryderyk II Hohenstauf: cesarz rzymski, Poznań 2015; B. Zientara, Świt narodów europejskich, Warszawa 1985; Niemcy – Polska w średniowieczu, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986; tenże, Otton III, Wrocław 2000; F. Seibt, Karol IV. Cesarz w Europie 1346-1378, Warszawa 1996; S. Gawlas, O kształt zjednoczonego Królestwa: niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski, wyd 2, Warszawa 2000; biografie E. W. Wies: Cesarz Henryk IV. Canossa i walka o panowanie nad światem, Warszawa 2000 i tenże, Fryderyk Barbarossa: mit i rzeczywistość, Warszawa 1996; tenże, Cesarz Fryderyk II. Mesjasz czy antychryst, Warszawa 2000 mają popularny charakter; ostatnio przetłumaczono na język polski klasyczną (1927-1931) monografię: E. Kantorowicz, Fryderyk II 1194-1250, Oświęcim 2015. Także: A. Paner, Luksemburgowie w Czechach. Historia polityczna ziem czeskich w latach 1310-1437, Gdańsk 2004; taże, Przemyślidzi, Gdańsk 2008; W. Iwańczak, Jan Luksemburski, Warszawa 2012; o pośredniczącej roli Rzeszy Niemieckiej wobec Polski i innych wschodnich sąsiadów nowe obserwacje w zbiorowym tomie: Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, red. S. Gawlas, Warszawa 2008; książka F. Prinz, Niemcy narodziny państwa. Celtowie, Rzymianie, Germanie, Warszawa 2007 dotyczy czasów wcześniejszych. Polecam także tomik: Rozkwit średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2001.

Osobnym problemem są przemiany uwikłania badań historycznych w polityczne ideologie i społeczne funkcje niemieckiej pamięci historycznej, w tej sprawie za szczególnie godne polecenia uważam: H. Olszewski, Nauka historii w upadku. Studium o historiografii i ideologii historycznej w imperialistycznych Niemczech, Warszawa-Poznań 1982; A. Wolff-Powęska, Pamięć – brzemię i uwolnienie. Niemcy wobec nazistowskiej przeszłości (1945-2010), Poznań 2011.

Literatura niemiecka jest trudna do ogarnięcia: standardowe ujęcie: Gebhardt, Handbuch der deutschen Geschichte, wyd. H. Grundmann, Stuttgart 1970-1976; obecnie pod redakcją A. Haverkamp’a przygotowywane jest całkowicie zmieniona nowa wersja, dotychczas ukazało się kilka tomów, m in.: H. Keller, G. Althoff, Die Zeit der späten Karolinger und der Ottonen. Krisen und Konsolidierungen 888-1024; A. Haverkamp, Zwölftes Jahrhundert 1125-1198; W. Stürner, Dreizehntes Jahrhundert 1198-1273; H. Boockmann, H. Dormeier, Konzilien, Kirchen- und Reichsreform (1410-1495), Stuttgart 2005-2008; nowsze syntezy: w serii Die neue deutsche Geschichte: A. Haverkamp, Aufbruch und Gestaltung Deutschland 1056-1273, München 1993; Siedler deutsche Geschichte: H. K. Schulze, Hegemoniales Kaisertum Ottonen und Salier; H. Boockmann, Stauferzeit und spätes Mittelalter Deutschland 1125-1517; Propyläen Geschichte Deutschlands: H. Keller, Zwischen regionaler Begrenzung und universalem Horizont. Deutschland im Imperium der Salier und Staufer 1024 bis 1250, Berlin 1986; P. Moraw, Von offener Vefassung zu gestalteter Verdichtung. Das Reich im späten Mittelalter 1250 bis 1490, tamże 1985 (i nowe wydania); także B. Töpfer, E. Engel, Vom staufischen Imperium zum Hausmachtkönigtu. Deutsche Geschichte vom Wormser Konkordat 1122 bis zur Doppelwahl von 1314, Weimar 1976; H. Thomas Deutsche Geschichte des Spätmittelalters 1250-1500, Stuttgart 1983; H. Lieberich, H. Mitteis, Deutsche Rechtsgeschichte, München 1978; K. Kroeschell, Deutsche Rechtsgeschichte, t. 1-2, Opladen 1980; H. K. Schulze, Grundstrukturen der Verfassung im Mittelalter, t. 1-4, Stuttgart 1992-2011; O. Engels, Die Staufer, tamże 1994; Die Habsburger im Mittelalter von Rudolf i. bis Friedrich III, tamże 1994; orientacja w stanie badań: M. Borgolte, Sozialgeschichte des Mitelalters. Eine Forschungsbilanz nach der deutschen Einheit, München 1996; H. W. Goetz, Moderne Mediävistik. Stand und Perspektiven Mittelalterforschung, Darmstadt; 1999; szersze, ale na ogół znakomite przeglądy badań w poszczególnych tomikach z serii Enzyklopädie deutscher Geschichte, tu zwłaszcza: M. Borgolte, Die mittelalterliche Kirche, München 1992; K.-F. Krieger, König, Reich und Reichsreform im Spätmittelalter, tamże 1992; E. Boshof, Königtum und Königsherrschaft im 10. und 11. Jahrhundert, tamże 1993; W. Hartmann, Der Investiturstreit, tamże 1993; J. Ehlers, Die Entstehung des deutschen Reiches, tamże 1994; B. Schimmelpfennig, Könige und Fürsten nach dem Wormser Konkordat, tamże 1996; E. Schubert, Fürstliche Herrschaft und Territorium im späten Mittelalter, tamże 1996; D. Berg, Deutschland und seine Nachbarn 1200-1500, tamże 1997; W. Hechberger, Adel Ministerialität und Rittertum im Mittelalter, tamże 2004; ostatnio H. Müller, Die kirchliche Krise des Spätmittelalters, 2012; wysoką wartość mają tomiki Kohlhammer Urban Taschenbücher, m. in.: H. Beumann, Die Ottonen; G. Althoff, Die Ottonen (obecnie także w polskim tłumaczeniu), E. Boshof, Die Salier; O. Engels, Die Staufer; K. F. Krieger, Die Habsburger im Mittelalter; J. K. Hoensch, Die Luxemburger (stale nowe wydania); godna polecenia są też tomy z serii opracowań historii Europy: Oldenbourg Grundriß der Geschichte, tu tomy: J. Fried, Die Formierung Europas 840-1946; H. Jakobs, Kirchenreform und Hochmittellalter 1046-1215; U. Dirmleier, G. Fouquet, B. Fuhrmann, Europa im Spätmittelalter 1215-1378; E. Meuthen, Das 15. Jahrhundert, München (stale nowe wydania); Handbuch der Geschichte Europas, wyd. P. Blickle, tu tomy: H-W. Goetz, Europa im frühen Mittelalter 500-1050; M. Borgolte Europa Entdeckt seine Vielfalt 1050-1250; M. North, Europa Expandiert 1250-1500, Stuttgart (stale nowe wydania); najnowsza panorama dziejów XIV w.: Die Goldene Bulle: Politik – Wahrnehmung – Rezeption, t. 1-2, wyd U. Hohensee i inni, Berlin 2009. Z prac w języku angielskim za godne polecenia uważam: B. Arnold, German Knighthood 1050-1300, Oxford 1985; tenże Princes and territories in Medieval Germany, Cambridge 1991 i liczne prace K. Leyser’a; ostatnio: The Origins of the German Principalities, 1100-1350. Essays by German Historians, ed. G.A.Loud, J. Schenk, London-New York 2017

Wykaz tematów w semestrze zimowym: „Dzieje Rzeszy Niemieckiej w średniowieczu”;

część 1: od rozpadu imperium karolińskiego do Wielkiego Bezkrólewia 1256-1273.

1. geneza państwa wschodnio-frankijskiego, jego karolińskie i germańskie korzenie

2. Powstanie i struktura Rzeszy pod panowaniem dynastii ottońskiej, początki ideologii cesarskiej, Kościół monarszy i jego funkcje

3. Powstawanie jedności niemieckiej i wspólnej tożsamości, początki dynastii salickiej i apogeum znaczenia hegemonialnego cesarstwa w pierwszej połowie XI w., specyfika rozwoju struktury społecznej

4. Pierwsza faza sporu o inwestyturę w czasach Henryka IV i Henryka V, jej uwarunkowania i konsekwencje

5. Początki terytorializacji Rzeszy i kryzys autorytetu cesarskiego w 1 połowie XII w.

6. Cesarstwo pierwszych Sztaufów – nowa formuła ideologii cesarskiej i polityka włoska Fryderyka I Barbarossy

7. Wewnętrzne przemiany Królestwa Niemieckiego w 2 połowie XII w., nowa struktura księstw terytorialnych i ziem cesarskich, adaptacja prawa lennego w strukturze politycznej

8. Unia z królestwem normańskim Sycylii i czasy tzw. podwójnej elekcji

9. Epoka Fryderyka II – ideologia imperialna i polityka włoska

10. Epoka Fryderyka II – polityka niemiecka, usankcjonowanie prerogatyw władztw terytorialnych, niemiecka wersja drabiny feudalnej

11. Upadek Sztaufów, awans związków miast i powstanie kolegium kurfirstów

12. Tzw. kolonizacja niemiecka i jej rola w ekspansji terytorialnej na wschodzie, początki Hanzy

prof. Sławomir Gawlas