Nauki pomocnicze historii średniowiecza [3104-L3NPHSR] Semestr zimowy 2019/20
Ćwiczenia, grupa nr 2

Zajęcia nie odwołują się do aktualnego podręcznika, którego nie ma. Kompendium J. Szymańskiego, Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa 2004, zawiera syntetyczne ujęcie wielu dyscyplin oraz obszerną i stosunkowo aktualną bibliografię, ale słabo uwzględnia społeczne uwarunkowania źródeł i ich zmienność w czasie. Jest to rezultatem sposobu rozumienia źródłoznawstwa jako sumy wiedzy i programowego nacisku na trwałość w czasie gatunkowych cech poszczególnych rodzajów źródeł. W zajęciach uwzględniam również inne typy źródeł oraz zwracam większą uwagę na specyfikę epoki. Odnotowuję także starszy podręcznik W. Semkowicza, Encyklopedia nauk pomocniczych historii (1923), Kraków 1999. Pewną użyteczność mają artykuły w tomie zbiorowym: J. Nikodem, D.A. Sikorski, Vademecum historyka mediewisty, Warszawa 2012. Bardzo duże znaczenie ma opublikowana ostatnio synteza: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, dla celów dydaktycznych jest jednak zbyt obszerna. W tej serii ukazały się także inne podręczniki: demografii, ikonografii, geografii historycznej, edytorstwa, paleorgrafii ruskiej, weksykologii, kartografii. Ostatnio ukazał się: E. Kotarski, Kultura medialna średniowiecza. Europa łacińska, Warszawa 2017. Podstawowe podręczniki paleografii łacińskiej: W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 1951; A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973; S. A. Porębski, Paleografia łacińska, Warszawa 1997; M. Biniaś-Szkopek, M. Delimata, Ł. Skrzypczak, Podstawy paleografii łacińskiej. Skrypt dla studentów archiwistyki, Poznań 2007; Ars scribendi. O sztuce pisania w średniowiecznej Polsce. Katalog wystawy, red. L. Wietesko, Gniezno 2008. Podczas zajęć będę pokazywał najważniejszą literaturę tematu. Pełniejszego jej wykazu (oraz dodatkowych uwag) nie przyjmuje system USOS i dlatego jest dostępny w postaci wydruku jako Dep30/0.

1. Dyplomatyka z elementami sfragistyki – list Władysława Hermana dla katedry w Bambergu 1087-1095

Zadane: tablica paleograficzna IIg.200/1, lub IIg.202/1; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, rozdział poświęcony dyplomatyce; R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X-XIII wieku, Warszawa 1993, s. 106-114.

Problemy: Początki dokumentu i kultury piśmiennej w Polsce, zasady odczytywania średniowiecznych tekstów, minuskuła karolińska, zrozumienie treści i datacja listu Władysława Hermana.

2. Dyplomatyka c.d. – dokument Władysława Warneńczyka z 1441 r.

Zadane: tablica IIg.202/29, pomocniczo problem interpolacji: IIg. 202/6

Problemy: etapy rozwoju dokumentacji pisanej w Polsce i znaczenia prawnego dokumentu, podstawowe pojęcia dyplomatyki, notycja i dokument, rozwój prawnych funkcji dowodowych dokumentacji pisanej, fałszerstwa, formularz dokumentu, rozbiór dokumentu Władysława Warneńczyka, podręczniki dyplomatyki, sfragistyki i paleografii, kierunki badań nad dokumentem średniowiecznym i typy literatury naukowej badania nad falsyfikatami; znaczenie prawne pieczęci i ich wartość źródłowa.

3. Chronologia - część teoretyczna

Zadane: Chronologia polska, red. B. Włodarski, Warszawa 1957 (2006) (lub odpowiedni rozdział z podręcznika J. Szymańskiego)

Problemy: ogólne problemy rachuby czasu i budowy kalendarza w średniowieczu, rozwiązywanie dat.

4. Chronologia – kalendarz kapituły krakowskiej

Zadane: Specimina Paleographica, tablica IIg.201/6, wstęp Z. Kozłowskiej-Budkowej, w: Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz, wyd. taż, MPH, seria II, t. 5, Warszawa 1978

Problemy: różne typy pisma gotyckiego, odczytanie tablicy paleograficznej i zrozumienie elementów komputystycznych, zasady budowy wiecznego kalendarza juliańskiego.

5. Źródła dziejopisarskie: roczniki – Rocznik kapituły krakowskiej

Zadane: Specimina Paleographica, tablica IIg.201/8, G. Labuda, Główne linie rozwoju rocznikarstwa polskiego w wiekach średnich, KH 78 (1971), z. 4, s. 804-837; wstęp Z. Kozłowskiej-Budkowej, w: Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz, wyd. taż, MPH, seria II, t. 5, Warszawa 1978

Referat: T. Jasiński, Początki rocznikarstwa w Polsce, w: Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, red. W. Graczyk i inni, Warszawa-Ciechanów 2016, s.169-185

Problemy: geneza roczników i dyskusje dotyczące początków praktyki zapisów rocznikarskich w Polsce, forma zapisu, stan zachowania roczników, pochodzenie zapisek, metoda G. Labudy analizy zależności, najnowszy stan badan, znaczenie metod kodykologicznych, pochodzenie Rocznika kapituły krakowskiej, treść historyczna zapisek.

6. Przekaz ustny i jego zapis jako źródło historyczne – piastowski mit dynastyczny w relacji Galla Anonima, c. I.1-I.3

Zadane: reprodukcja dwu kolumn z rękopisu Zamoyskich (Galla Anonima Kronika. Podobizna fotograficzna rękopisu Zamoyskich a wieku XIV, wyd. J. Krzyżanowski, Warszawa 1948) – kserokopia w depozycie; wstęp M. Plezi, w: Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, przeł. R. Grodecki Biblioteka Narodowa I-59); J. Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986, s. 25-39, 85-121.

Problemy: kronika Galla – budowa, cel i okoliczności powstania, gatunek dziejopisarski, miejsce mitu dynastycznego w narracji kronikarza, jego sens, gotyckie pismo kodeksowe, odczytanie fragmentu kodeksu Zamoyskich.

7. Pamięć społeczna i wiedza potoczna w społeczeństwie oralnym, ustne formy wymiany informacji

Zadane: Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, w: W. Wydra, W. R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 2, Wrocław 1995, s. 290-291; pieśń husycka o Zygmuncie Luksemburczyku, tamże, s. 287-288; J. Banaszkiewicz, Fabularyzacja przestrzeni. Średniowieczny przykład granic, KH 86(1979), s. 987-999.

Problemy: odczytanie sensu przekazu Galla z perspektywy mitologicznej, pytania historyka o sposób myślenia ludzi w przeszłości, doświadczenia narratologii, ustne formy wymiany informacji, pieśń nowiniarska, inspiracje folklorystyki i etnolingwistyki, formy transmisji wiedzy o przeszłości, sposoby interpretacji tradycji w opiniach historyków.

8. Dziejopisarstwo – Kronika Jana Długosza

Zadane: Specimina Paleographica, tablica IIg.201/23; W. Semkowicz-Zarembina, Przedmowa, w: Jana Długosza Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1-2, Warszawa 1961, s. 9-60 (etapy powstania Annales); J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, ustęp: Gatunki pisanych źródeł historiograficznych

Problemy: Kursywa gotycka, gatunki źródeł dziejopisarskich w kręgu łacińskim, Długosz jako człowiek i pisarz, jego warsztat autorski, cechy narracji kronikarskiej, dlaczego Annales seu cronicae, warsztat badawczy (rozbiory krytyczne)

9. Książka rękopiśmienna - kolekcje historyczne na przykładzie tzw. Kroniki wielkiej

Zadane: J. Wiesiołowski, Kolekcje historyczne w Polsce średniowiecznej XIV-XV wieku, Wrocław 1967, s. 38-57 i 148-163; E. Potkowski, Średniowieczna kultura piśmienna: piśmienność sakralna, piśmienność pragmatyczna, w: tenże, Książka i pismo w średniowieczu, Pułtusk 2006; tenże, Problemy kodykologii, w: Tradycje i perspektywy Nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995, s. 195-207.

Problemy: badania nad kulturą piśmienną, zadania badawcze kodykologii, pojęcia i metody analizy, problem tzw. Kroniki wielkiej, kolekcje jako zjawisko życia umysłowego, ich rola w kulturze historycznej, znaczenie opisu katalogowego rękopisu

10. Dzieło literackie jako źródło historyczne – Chrétien de Troyes, Percewal z Walii czyli opowieść o Gralu oraz wiersz Przecława Słoty O chlebowym stole.

Zadane: Chrétien de Troyes, Percewal z Walii czyli opowieść o Gralu, w: Arcydzieła francuskiego średniowiecza, red. Z. Czerny, Warszawa 1968, s. 427-537; M. Hauf, Drogi do świętego Graala, Wrocław 2004, s. 14-27; Wiersz Słoty o chlebowym stole, w: W. Wydra, W. R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 2, Wrocław 1995, s. 284-287; J. Topolski, Problemy metodologiczne korzystania ze źródeł literackich w badaniu historycznym, w: Dzieło literackie jako źródło historyczne, red. Z. Stefanowska, J. Słowiński, Warszawa 1978, s. 7-30

Problemy: sposób istnienia i budowa dzieła literackiego; banalność i użyteczność propozycji Topolskiego, postać Chrétiena, charakter utworu, pochodzenie materiału fabularnego, materia bretońska, stopień naturalizmu narracji, różne interpretacje wątków fabularnych, średniowieczna kultura rycerska, możliwości poznawcze literatury

11. Dyplomatyka: księga wpisów – Księga sądu ziemskiego krakowskiego

Zadane: Specimina Paleographica, tablica IIg.201/18; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, ostatnie wyd. 5, Warszawa 2002, fragment z rozdziału dotyczącego dyplomatyki.

Problemy: kursywa gotycka - ćwiczenia paleograficzne, rozwój prawnych i publicznych funkcji pisma w późnym średniowieczu, księga wpisów jako forma dokumentacji, jej funkcje, etapy upowszechnienia, rodzaje ksiąg wpisów, przegląd instytucji, formularz zapisu w księdze ziemskiej.

12. Ikonografia – Przedstawienie państwa polskiego w Statucie Łaskiego z r. 1506

Zadane: E. Panofsky, Ikonografia i ikonologia, w: tenże, Studia z historii sztuki, Warszawa 1971, s. 11-32; B. Miodońska, Przedstawienie państwa polskiego w Statucie Łaskiego z r. 1506, Folia Historiae Artium 5 (1968), s. 19-69; Z. Piech, Czy ikonografia historyczna powinna być nauką pomocnicza historii, w: Tradycje i perspektywy Nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995, s. 119-141.

Problemy: Statut Łaskiego, jego zawartość, ilustracje, przedstawienie państwa polskiego – konstrukcja i kontekst historyczny, wartość symboliczna, znaki i wizerunki władzy, interpretacja koncepcji Panofsky’ego, warstwy informacyjne źródeł ikonograficznych, problemy kostiumologiczne, herby ziemskie jako wyraz tożsamości zbiorowej .

13. Numizmatyka – problemy wykorzystania i możliwości badawcze

Zadane: Zadane: S. Suchodolski, Numizmatyka, w: Vademecum historyka mediewisty, red. J. Nikodem, D. A. Sikorski, Warszawa 2012, s. 97-119; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, ostatnie wyd. 5, Warszawa 2002, rozdział dotyczący numizmatyki.

Problemy: podstawowe pojęcia, technika bicia monet, prawo mennicze, skarb jako zjawisko, datacja emisji, szacunki jej wielkości, warstwy informacyjne monety, numizmatyka a historia gospodarcza

14. Źródła materialne – przykład bronioznawstwa

Zadane: M. Głosek, A. Nadolski, Miecze średniowieczne z ziem polskich, Łódź 1970, s. 12-29; A. Nadolski, Historia uzbrojenia w badaniach nad kulturą materialną Polski średniowiecznej, KHKM 19(1971), z. 4, s. 627-642.

Problemy: dyskusje wokół kultury materialnej, materiał zabytkowy średniowiecznych mieczy, znaczenie badań bronioznawczych dla historii wojskowości, możliwości interpretacyjne przedmiotów materialnych jako przekazu bezpośredniego, problemy powstawania i zagadnienia użytkowania, rola kwantyfikacji.

Analiza tekstów źródłowych, dyskusja w grupie, referaty.

prof. S. Gawlas