Nauki pomocnicze historii średniowiecza [3104-L3NPHSR] Semestr zimowy 2020/21
Ćwiczenia, grupa nr 2

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002 [i następne wydania].

UWAGA! część tematów będzie realizowana na więcej niż jednym spotkaniu.

1. Zajęcia wprowadzające.

- typologia źródeł średniowiecznych, pomoce źródłoznawcze (Typologie des Sources du Moyen Age Occidental);

- najważniejsze wydawnictwa źródłowe polskie i europejskie (np. MPH, MGH, PL, CCCM, Monumenta Medii Aevi Historica, kodeksy dyplomatyczne; internetowe zasoby źródłowe);

- podstawowe pomoce słownikowe: np. Lexikon des Mittelalters; Słownik Starożytności Słowiańskich; Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce; Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis; Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu; Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi;

- wykorzystanie Internetu w pracy mediewisty.

2. Paleografia i podstawy kodykologii:

Podstawowe problemy:

Techniki pisarskie; zmienność pisma średniowiecznego w czasie i przestrzeni; zależność formy pisma od zastosowania; społeczna funkcja pisma; pismo w kulturze.

Podstawowe pojęcia:

a. z zakresu paleografii: minuskuła, majuskuła, kapitała, kursywa, uncjała, półuncjała, dukt, moduł pisma, relief, ligatura, abrewiacja, materiały pisarskie, brachygrafia;

b. z zakresu kodykologii: kodeks, inkunabuł, starodruk, rodzaje rękopisów – liturgiczne (ewangeliarz, ewangelistarz, mszał, graduał, psałterz, homiliarz), prawnicze etc., kustosze, reklamanty, inicjał, miniatura, składka, pecja, katedralis.

Podręczniki ogólne:

A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973.

J. Szymański, Pismo łacińskie i jego rola w kulturze, Wrocław 1975.

W. Semkowicz, Paleografia łacińska, wyd. I, Kraków 1951, wyd. II, Kraków 2002.

E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984.

E. Potkowski, Średniowieczna kultura piśmienna: piśmienność sakralna, piśmienność pragmatyczna, w: tenże, Książka i pismo w średniowieczu, Pułtusk 2006, s. 11-34 [obowiązkowo!]

2a. Rozwój pisma w średniowieczu. Alfabetyzacja społeczeństw średniowiecznej Europy, funkcje pisma. Pisma wczesnośredniowieczne, reforma karolińska, pisma kancelaryjne i książkowe

Technika pisarska; próbki pism kodeksowych: uncjała (VI-VII w.), pisma insularne (VIII w.), minuskuła karolińska (IX i XI w.); wczesnośredniowieczne pisma kancelaryjne.

Odczyt fragmentu tekstu, próba porównania pisma i określenia różnic oraz przyczyn i kierunków ewolucji.

2b. Rozwój pisma w średniowieczu, c.d. Rozszerzenie zakresu użytkowania pisma, produkcja książki. Pismo gotyckie i jego odmiany, pisma kancelaryjne, różne pisma książkowe.

próbki pism kodeksowych: XII-XIV w.; przykłady pism kancelaryjnych późniejszego średniowiecza, formy pośrednie i przejściowe.

2c Kodykologia

Przemiany formalne książki rękopiśmiennej, etapy powstawania książki; społeczne funkcjonowanie książki, symbolika książki.

Praca zaliczeniowa: identyfikacja typów pisma na wybranych przykładach

3. Dyplomatyka. Dokument jako narzędzie komunikacji.

3a. Forma, stanowisko prawne i funkcja średniowiecznego dokumentu

Źródło:

wskazany dokument do lektury samodzielnej i w grupie.

Literatura ogólna:

Dyplomatyka staropolska, Warszawa 2015.

K. Maleczyński, Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, cz. 1, Warszawa 1974.

Podstawowe pojęcia:

dokument, akt, notitia, wystawca, odbiorca, kopia, transumpt, vidimus, regest, kopiariusz, dokument autentyczny i falsyfikat, podział wewnętrzny dokumentu

Podstawowe problemy:

etapy powstawania dokumentu, rodzaje dokumentu, rola dokumentu, zmiana stanowiska prawnego dokumentu, formy uwierzytelnienia, organizacja i funkcjonowanie kancelarii książęcej, królewskiej, biskupiej.

3b. Kancelaria miejska i notariat

Źródło:

wskazane fragmenty ksiąg miejskich krakowskich

Literatura:

A. Bartoszewicz, Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce, Warszawa 2012.

K. Skupieński, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997, s. 11-21 i 137-165.

4. Sfragistyka

Literatura:

M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960

Z. Piech, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993

Podstawowe pojęcia:

pieczęć, tłok pieczętny, elementy pieczęci, materiał napieczętny, zabezpieczenie pieczęci, typy pieczęci, contrasigillum, sigillum authenticum, formuła sigillacyjna, sigillum citationis

Podstawowe problemy:

znaczenie i rola pieczęci, wartość źródłowa pieczęci, typy i ikonografia pieczęci.

5. Genealogia

Literatura:

W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959.

K. Jasiński, Rodowód Piastów Śląskich, t. 1-3, Wrocław 1973-77 [wyd. 2 Kraków 2007].

Tenże, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa-Wrocław b.d.

Podstawowe pojęcia:

ród genealogiczny, ród heraldyczny, filiacja, pokrewieństwo, powinowactwo, stopnie pokrewieństwa, krewni zstępni, krewni wstępni, pokrewieństwo duchowe, lata sprawne, źródła genealogiczne

Podstawowe problemy:

sposób obliczania pokrewieństwa i związane z tym problemy, znaczenie genealogii w badaniach historycznych; drzewo genealogiczne

6. Chronologia

Źródła:

formuły datacyjne wybranych dokumentów

Literatura:

B. Włodarski, Chronologia polska, Warszawa 1957 [nowe wydanie: Warszawa 2007].

H. Wąsowicz, Chronologia średniowieczna, Lublin 2013.

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1994, s. 143-205.

A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1976, s. 95-155.

Praca zaliczeniowa: rozwiązywanie dat

Podstawowe pojęcia

kalendarz, tablica paschalna, epakta, konkurenta, indykcja, cykl księżycowy, cykl słoneczny, liczba złota, feriae, oktawa, kalendy, idy, nony

Podstawowe problemy

budowa kalendarza kościelnego, geneza chrześcijańskiej rachuby lat, sposoby wyznaczania początku roku i Wielkanocy, posługiwanie się tablicami chronologicznymi

7. Heraldyka

Literatura:

J. Szymański, Herby średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993

P. Dudziński, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997

S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 13-24.

Z. Piech, Średniowieczne herby w katedrze wawelskiej. Treści i funkcje, w: Katedra krakowska w średniowieczu, red. J. Daranowska-Łukaszewska, K. Kuczman, Kraków 1996, s. 127-152.

Podstawowe pojęcia:

herb, części składowe herbu (figury heraldyczne, tarcza, barwy, klejnot, labry), gmerk, herbarz, herb złożony.

Podstawowe problemy:

geneza herbu rycerskiego, geneza herbu miejskiego, geneza herbu ziemskiego, funkcja herbu, źródła heraldyki polskiej, specyfika heraldyki polskiej, znaczenie heraldyki w badaniach historycznych.

8. Podstawy ikonografii średniowiecznej.

Zajęcia odbywają się w Galerii Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodowego.

Literatura:

P. Skubiszewski, O myśleniu alegorycznym w średniowieczu, w: Granice sztuki, red. J. Bialostocki, Warszawa 1972, s. 49-57.

D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990;

U. Janicka-Krzywda, Patron-atrybut-symbol, Poznań 1993;

M. Pastoureaur, Średniowieczna gra symboli, Warszawa 2006, s. 219-237;

Podstawowe problemy:

atrybut, symbol, znak władzy; symbolika koloru; symbolika gestu; ikonografia świętych, ikonografia pasyjna, ikonografia mariologiczna i chrystologiczna

9. Geografia historyczna, toponomastyka.

Źródła:

Plany wybranych miast polskich i śląskich.

Mapy topograficzne.

Literatura:

Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu.: struktura hasła na przykładzie dowolnego tomu.

J. Tyszkiewicz, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa 2014.

S. Arnold, Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951, s. 25-61.

Podstawowe problemy:

krajobraz kulturowy ziem polskich w średniowieczu, osadnicze układy miejskie i wiejskie; nazwy miejscowe jako źródło historyczne; średniowieczna kartografia.

Lektura i analiza wskazanych źródeł w grupie i samodzielnie, samodzielne przygotowanie wypowiedzi na zadany temat, swobodna dyskusja w grupie, wykład, prezentacja multimedialna z komentarzem.

Ocena zależy od aktywności na zajęciach, przygotowania studenta do zajęć, zaliczenia kolokwium z heraldyki i domowych prac pisemnych. Osoby, które nie będą aktywnie uczestniczyły w zajęciach, będę prosiła o indywidualne zaliczenie na dyżurze, podobnie jak osoby nieprzygotowane do ćwiczeń.

Dopuszczalne są trzy nieobecności, ale tylko jedna pozostaje bez konsekwencji. Każdą następną należy zaliczyć indywidualnie na dyżurze

prof. Aneta Pieniądz