Laboratorium. Chasydzkie pielgrzymki do Polski. Pamięć, historia i nowe przestrzenie interakcji społecznych

monograficzne

Jest to dwuletni cykl zajęć łączących zajęcia o charakterze konwersatoryjnym z wyjazdami terenowymi. W ramach laboratorium student ma szanse uczestniczenia w projekcie badawczym na wszystkich etapach jego realizacji, pod opieką prowadzącego daną grupę laboratoryjną.

Badania prowadzić będziemy w Leżajsku lub w Lelowie. Obszarem badań będzie szeroko rozumiana sfera kontaktu i interakcji społecznych między pielgrzymami odwiedzającymi groby cadyków a lokalnymi społecznościami. Przedmiotem naszych badań będą zarówno relacje o charakterze ekonomicznym (gros mieszkańców Leżajska realizuje szereg płatnych usług na rzecz pielgrzymów, związanych głównie z transportem i wynajmem mieszkań), jak i kontakty o charakterze nieformalnym, towarzyskim, zazwyczaj najeżone trudnościami, wynikającymi z ugruntowanych postaw społecznych, kulturowego zróżnicowania badanych środowisk oraz historii badanych terenów.

Co roku do czternastotysięcznego Leżajska, miejscowości położonej w województwie podkarpackim, zjeżdża kilka tysięcy chasydów z całego świata, którzy odwiedzają grób swojego duchowego przywódcy, cadyka Elimelecha (zm. 1786), by w rocznicę jego śmierci w tym szczególnym miejscu modlić się o zdrowie i powodzenie. Ohel zmarłego w 1814 roku cadyka Dawida Lelowera, znajdujący się w dwutysięcznym Lelowie (województwo śląskie), z tego samego powodu jest celem dorocznych pielgrzymek niemal pół tysiąca Żydów. Jak pod wpływem intensywnego chasydzkiego ruchu pielgrzymkowego zmienia się krajobraz i przestrzeń tych miejscowości? Jaki wpływ pielgrzymki chasydów mają na życie codzienne ich mieszkańców? To podstawowe kwestie, które będziemy badać w ramach laboratorium. Jest ono skierowane do osób zainteresowanych zagadnieniami kontaktów kulturowych, wielokulturowości (w tym krytyczną analizą tej kategorii), polityki kulturalnej i historycznej, a także relacjami polsko-żydowskimi.

Badania prowadzić będziemy w Leżajsku lub w Lelowie. Obszarem badań będzie szeroko rozumiana sfera kontaktu i interakcji społecznych między pielgrzymami odwiedzającymi groby cadyków a lokalnymi społecznościami. Przedmiotem naszych badań będą zarówno relacje o charakterze ekonomicznym (gros mieszkańców Leżajska realizuje szereg płatnych usług na rzecz pielgrzymów, związanych głównie z transportem i wynajmem mieszkań), jak i kontakty o charakterze nieformalnym, towarzyskim, zazwyczaj najeżone trudnościami, wynikającymi z ugruntowanych postaw społecznych, kulturowego zróżnicowania badanych środowisk oraz historii badanych terenów.

Masowe pielgrzymki, w które inwestowane są duże środki finansowe, kształtują sposoby funkcjonowania lokalnych społeczności, wpływają na decyzje ekonomiczne i polityczne nie tylko poszczególnych mieszkańców badanych miejscowości, ale również organów samorządowych, miejscowych elit ekonomicznych, instytucji kształtujących politykę historyczną i kulturalną. Zajmiemy się więc tym, jakie znaczenie nadaje się przyjazdom chasydów? Jakie jest miejsce społeczności żydowskiej (nie tylko chasydów) w lokalnych narracjach historycznych, w polityce kulturalnej i historycznej, reprezentowanej przez miejscowe instytucje kultury, muzea, organizacje?

Ważnym elementem warunkującym omawiane zjawiska jest pamięć (lub nie-pamięć) o przeszłości żydowskich mieszkańców badanych terenów oraz Holokauście. Będziemy starali się więc odpowiedzieć na następujące pytania: Jakie jest miejsce Żydów w pamięci mieszkańców? Jak jest konstruowane dziedzictwo żydowskie badanych terenów? Jak jest traktowane? Jaką rolę pełni w budowaniu tożsamości mieszkańców badanych miejscowości?

W wyniku zmian, jakie zachodzą w ostatnich latach w sferze pamięci o wydarzeniach II wojny światowej i Holokauście w związku ze stopniowym odchodzeniem świadków historii i wygasaniem pamięci komunikacyjnej (rozumianej jako pamięć przekazywana bezpośrednio przez świadków wydarzeń historycznych, Assmann 2008), przenosi się ona w sferę kulturową – w silniejszym stopniu funkcjonuje w przestrzeni zewnętrznej, publicznej, obecna jest w sferze rytualnej i materialnej. Kolejnym ważnym aspektem są procesy wizualizacji i teatralizacji pamięci we współczesnej kulturze (Szpociński 2008). W przypadku badanych zjawisk łatwość komunikacji, masowe media, popularność telefonów komórkowych, smartfonów, internetu i portali społecznościowych staje się ważnym czynnikiem kształtującym zarówno postawy wobec badanych zjawisk, jak i formy uczestnictwa w nich (specyficzną formą uczestnictwa nie-żydów w chasydzkich świętach jest fotografowanie i publikowanie zdjęć na stronach internetowych i w mediach społecznościowych). Sięgniemy zatem także do osiągnieć antropologii wizualnej. Przedmiotem analizy stanie się materiał wizualny – filmy i fotografie, umieszczane zarówno na oficjalnych stronach internetowych instytucji publicznych, jak i w prywatnych zbiorach naszych rozmówców, a także sama praktyka fotografowania jako jedna z form uczestnictwa w badanych zjawiskach. Zastanowimy się również, jakie inne formy aktywności kulturotwórczej możemy zaobserwować? Jak konstruowana jest rola kultury żydowskiej i wielokulturowości w badanych społecznościach? Jak te praktyki wiążą się z przemysłem turystycznym, turystyką kulturową (np. festiwale, programy edukacyjne i artystyczne)?

Wymagania: język angielski, mile widziana znajomość podstaw hebrajskiego lub jidysz.

Semestr 1.

Podczas pierwszego semestru laboratorium uczestnicy zostaną wprowadzeni w tematykę badań. Zajmiemy się historią chasydyzmu i jego znaczeniem, a także historią badanych terenów, ze szczególnym uwzględnieniem II wojny światowej. Sięgniemy do lektur poruszających pewne zagadnienia metaantropologiczne oraz wspólnie przygotujemy ogólny, ramowy kwestionariusz, który studenci będą realizować podczas pierwszego wyjazdu badawczego (decyzja odnośnie pełnego zestawu lektur w tym bloku uzależniona będzie od programu zajęć z metodyki badań terenowych).

Semestr 2.

W drugim semestrze pracy skoncentrujemy się na uporządkowaniu wiedzy zdobytej podczas pierwszego wyjazdu. Krytycznie przyjrzymy się kwestionariuszowi skonstruowanemu w poprzednim semestrze, a studenci wybiorą własne tematy i przygotują własne kwestionariusze, pogłębiające interesujące ich zagadnienia. Lektury będą uzależnione od zainteresowań studentów. Więcej czasu poświęcimy warunkom wytwarzania wiedzy antropologicznej: krytycznie zastanowimy się nad przeprowadzonymi badaniami i spróbujemy uporządkować zagadnienia metodologiczne w oparciu o pierwsze doświadczenia badawcze.

Semestr 3.

Podczas trzeciego semestru zajęć uczestnicy skoncentrują się na indywidualnym pogłębieniu wybranej problematyki. W tym semestrze przeczytamy więcej tekstów teoretycznych i zastanowimy się nad podstawowymi narzędziami analitycznymi.

Semestr 4.

Ostatni semestr prac laboratorium poświęcimy na napisanie prac laboratoryjnych. Zastanowimy się, jak przełożyć doświadczenia badawcze na teksty antropologiczne. Więcej czasu niż dotychczas poświęcimy krytycznemu namysłowi nad uwarunkowaniami wytwarzanej wiedzy.

Akao M. (2007): A New Phase in Jewish-Ukrainian Relations? Problems and Perspectives in the Ethno-Politics over the Hasidic Pilgrimage to Uman, “East European Jewish Affairs”, vol. 37, no. 2, pp. 137-155.

Appadurai A. (2005): Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Universitas, Kraków.

Assmann J. (2008): Pamięć kulturowa: Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, WUW, Warszawa.

Benedyktowicz Z. (2000): Portrety obcego. Od stereotypu do symbolu, WUJ, Kraków.

Cała A. (2012): Żyd – wróg odwieczny: Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa, Wyd: Nisza, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma.

Cała A. (1995): The Cult of Tzaddikim Among Non-Jews in Poland, “Jewish Folklore and Ethnology Review”, vol. 17, no. 1-2, pp. 16-19.

Cała A. (1987): Wizerunek Żyda w Polskiej kulturze ludowej, Warszawa.

Certeau, de M. (2008): Wynaleźć codzienność: Sztuki działania, WUJ, Kraków.

Clifford J. (2000): O autorytecie etnograficznym w: tenże, Kłopoty z kulturą, Warszawa, s. 29-63.

Comaroff Jean, Comaroff John L. (2011): Etniczność sp. z o.o., WUJ, Kraków.

Doktór J. (1998): Śladami mesjasza-apostaty: Żydowskie ruchy mesjańskie w XVII i XVIII wieku a problem konwersji, Wrocław.

Doktór J. (2004): Początki chasydyzmu polskiego, Wrocław.

Dymshits V.A., L’vov A.L., Sokolova A.V. (eds) (2008): Shtetl. XXI Cent. Field Studies. Collection of Articles, St. Petersburg.

Galas M. (2004): Inter-religious Contacts in the Shtetl: Proposals for Future Research, “Polin: a Journal of Polish-Jewish Studies”, vol. 17, pp. 41-50.

Galas M. (2005): Chasydyzm – od herezji do ultraortodoksji. Hasidism – from heresy to ultra-orthodoxy w: Długosz E. (red.) Czas chasydów. Time of the Hasidim, Kraków, s. 11-41.

Galas M. (red.) (2006a): Światło i słońce. Studia z dziejów chasydyzmu, Kraków.

Galas M., Skrzypczyk M. (red.) (2006b): Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, Krakow.

Grachova S. (2007): The Past of Ukrainian Jews in Local and National Histories in Post-Soviet Ukraine, Budapeszt.

Goldberg-Mulkiewicz O. (1989): Przenikanie elementów twórczości ludowej między społecznością polską i żydowską, „Polska Sztuka Ludowa”, t. 43, z. 1-2, s. 105-112.

Goldberg-Mulkiewicz O. (1995): Świat, który przestał istnieć. Refleksje nad badaniem kultury Żydów polskich, „Lud”, t. 78, s. 331-340.

Hakkarainen M. (2011): Ukrainian Localities Meet Jewish Guests: Negotiation of Jewish Heritage and Ethnic Tourism in the Former Pale of Settlement, “The International Journal of Tourism Anthropology”, vol. 1, no. 2, pp. 173-187.

Hammersley M., Atkinson P. (2003): Metody badań terenowych, Warszawa.

Herzfeld M. (2004): Antropologia: Praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Kraków.

Herzfeld M. (2007): Zażyłość kulturowa: Poetyka społeczna w państwie narodowym, Kraków.

Hobsbawm E., Ranger T., Tradycja wynaleziona, Kraków 2008.

Jastrzębski J. (1989): Żyd jako „obcy” i jako „swój” w kulturze wsi polskiej XIX wieku, „Literatura ludowa”, t. 33, z. 4-6, s. 31-48.

Kaniowska K., Antropologia i problem pamięci, “PSL Konteksty”, nr 3-4 2003, s. 57-65.

Kuligowski W. (2007): Antropologia współczesności. Wiele światów, jedno miejsce, Universitas, Kraków.

Lehrer E., Jewish Poland Revisited: Heritage Tourism in Unquiet Places, Bloomington – Indianapolis 2013.

Lollini E. (red), Imaging frontiers, contesting Identities, Pisa University Press, (s. 21-41).

Olędzki J. (1989): Kwitlechy z Leżajska. Prośba i dziękczynienie w kultach chasydzkich i katolickich, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty”, t. 43, z. 1-2, s. 23-26.

Pasieka A., Ku pokrzepieniu serc!, „Dziennik Opinii Krytyka Polityczna”, 20.07.2013, http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/opinie/20130720/pasieka-ku-pokrzepieniu-serc.

Pink S., Etnografia wizualna: obrazy, media i przedstawienie w badaniach, Kraków 2009.

Posern-Zieliński A. (2005): Tożsamość a terytorium. Perspektywa antropologiczna, „Przegląd Zachodni”, 2005/2.

Pratt M. L., “Arts of the Contact Zone”, Profession (Modern Language Association) 9: 33-40.

Said E., Orientalizm, Poznań 2005.

Scholem G., Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki, Warszawa 1997.

Smith L., Uses of Heritage, Londyn – Nowy Jork, 2006.

Stomma L. (1989): Obraz Żyda w strukturze polskich mitów chłopskich, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty”, t. 43, z. 1-2, s. 91-92.

Susak A. (2009): Jewish Heritage in the Historical Memory of East European City Dwellers: the Case of Lviv in the Comparative Context, Budapest.

Szpociński A. (2008): Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty drugie”, t. 4, s. 11-20.

Tsing A.L. (2005): Friction. An Ethnography of Global Connection, Princeton, Oxford.

Tokarska-Bakir J. (2008): Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Warszawa.

Waligórska M., Klezmer's Afterlife: An Ethnography of the Jewish Music Revival in Poland and Germany, Oxford 2013.

Wasilewski J. (2010): Etnologa kłopoty z globalizacją: Czy w nią wierzyć, jak ją badać, jak o niej mówić? w: Malewska-Szałygin A., Radkowska-Walkowicz M. (red.), Antropolog wobec współczesności, s. 136-147.

Wieczorkiewicz A., Apetyt turysty: o doświadczaniu świata w podróży, Kraków 2008.

Zalman A. (1995): Selected Bibliography of Books Dealing with Hasidic pilgrimages to Eastern Europe, “Jewish Folklore and Ethnology Review”, vol. 17, no. 1-2, pp. 14-15.

Student/-ka dzięki uczestnictwu w dwuletnim cyklu badań etnograficznych:

- poznaje literaturę związaną z badaną tematyką, z terenem badań; z etnograficznymi metodami badania; stosowanymi pojęciami i założeniami teoretycznymi;

- zdobywa umiejętności akademickie: umie uporządkować materiały terenowe i je interpretować z użyciem pojęć analitycznych;

- umie skonstruować pracę w konwencji akademickiej tj: umie zrelacjonować literaturę przedmiotu oraz założenia i kategorie badawcze,

sformułować pytania badawcze i hipotezy, przedstawić wyniki badań w formie argumentacji na rzecz określonej tezy, podsumować je wnioskami komentującymi wyniki badań z perspektywy wcześniej przyjętych założeń i konfrontacji z literaturą przedmiotu;

- potrafi skutecznie namówić ludzi do rozmowy; przeprowadzić ją w taki sposób by dotyczyła tematu badań, w czasie rozmowy potrafi akceptować odmienny punkt widzenia i wykazywać zrozumienie dla odmienności światopoglądowej, językowej i obyczajowej.

- potrafi pracować w grupie.