Laboratorium. Cuda, praktyki pątnicze i ucieleśniona religijność społeczności katolickich na Rzeszowszczyźnie

monograficzne

Jest to dwuletni cykl zajęć łączących zajęcia o charakterze konwersatoryjnym z wyjazdami terenowymi. W ramach laboratorium student ma szanse uczestniczenia w projekcie badawczym na wszystkich etapach jego realizacji, pod opieką prowadzącego daną grupę laboratoryjną.

Celem badań jest eksploracja, rozpoznanie i opis współczesnej religijności katolickiej w regionie południowo-wschodniej Polski. Badania terenowe prowadzone będą w okolicach Krosna (dwa wyjazdy terenowe) i Leżajska (dwa wyjazdy terenowe). Ich przedmiotem będzie przede wszystkim zmysłowy i materialny wymiar życia religijnego (kult przedmiotów religijnych, kwestia ich sprawczości, rola ciała i zmysłów w socjalizacji i ekspresji religijnej, szlaki pielgrzymkowe, kalwarie, „dróżki Matki Bożej” jako sposób doświadczania sacrum, wiara w wydarzenia cudowne i jej świadectwa).

Celem badań jest eksploracja, rozpoznanie i opis współczesnej religijności katolickiej w regionie południowo-wschodniej Polski. Badania terenowe prowadzone będą w okolicach Krosna (dwa wyjazdy terenowe) i Leżajska (dwa wyjazdy terenowe). Ich przedmiotem będzie przede wszystkim zmysłowy i materialny wymiar życia religijnego (kult przedmiotów religijnych, kwestia ich sprawczości, rola ciała i zmysłów w socjalizacji i ekspresji religijnej, szlaki pielgrzymkowe, kalwarie, „dróżki Matki Bożej” jako sposób doświadczania sacrum, wiara w wydarzenia cudowne i jej świadectwa). Problematyka ta będzie rozpatrywana w odniesieniu do kontekstu społecznego i historycznego. A tematy po pierwszym wyjeździe terenowym będą ewoluować w rozmaitych kierunkach, gdyż ostatecznie to sam teren „podpowie” nam, jakie pytania badawcze warto postawić. Zależy mi na tym, żeby projektowane prace laboratoryjne stanowiły próbę udzielenia odpowiedzi na problemowo ujęte pytanie natury antropologicznej, które studenci sformułują najpóźniej przed odbyciem dwóch ostatnich praktyk terenowych.

Podejście badawcze inspirowane będzie teorią, umożliwiającą wykroczenie poza obarczony wiktoriańską spuścizną intelektualną naszej dyscypliny nawyk analizowania ich przez szereg binarnych opozycji jak ciało/umysł, wiara/praktyka, religia/magia. Dlatego podejście teoretyczne realizowane w ramach laboratorium inspirowane będzie przede wszystkim podejściem fenomenologicznym, a dokładniej koncepcją ucieleśnienia w ujęciu Thomasa Csordasa. Z nowszych ujęć studenci zapoznają się też z antropologia performance’u (E. Schieffelin, R. Schehner), i egzystencjalną (M. Jackson).

Będziemy też korzystać z literatury przedmiotu z zakresu antropologii pielgrzymek, objawień i szeroko rozumianego sensualizmu religijnego; ale też antropologii uprzedzeń (na terenach tych mieszkały bowiem liczne społeczności żydowskie i zrozumienie pewnych aspektów religijnego imaginarium katolików nie będzie możliwe bez przywołania pamięci o mieszkających tam Żydach).

Wyjazdy badawcze dostosowane będą do kalendarza liturgicznego, tak by możliwe było prowadzenie obserwacji uczestniczącej w okresie ważnych uroczystości religijnych, przyciągających licznych pielgrzymów. Interesować nas będzie, w jaki sposób sceneria miejsca, sakralne przedmioty i postawy cielesne wpływają na imaginaria katolików i jak oni sami je wykorzystują do własnych ekspresji religijnych. Krótkie rozmowy przeprowadzone wówczas z pielgrzymami oraz obserwacje będą następnie stanowić jedynie punkt wyjścia do przeprowadzenia po ich zakończeniu pogłębionych wywiadów terenowych.

I semestr

W pierwszym semestrze laboratorium studenci podejmą szczegółową kwerendę biblioteczną w celu zapoznania się z lekturami dotyczącymi specyfiki badanego terenu (etnografia historyczna), a także metodyki badań terenowych. Omówimy także wybraną literaturę z zakresu antropologii religii w ujęciu polskich badaczy (m.in. K. Baraniecka-Olszewska, H. Czachowski, S. Czarnowski, A. Halemba, D. Hall, A. Jackowski, F. Kotula, I. Kuźma, N. Modnicka, A. Niedźwiedź, J. Olędzki, A. Pasieka, L. Stomma, R. Tomicki, J. Tokarska-Bakir, M. Zowczak). Lektury te będziemy traktować jako punkt wyjścia do dyskusji wokół takich kategorii analitycznych jak „religijność ludowa”, „religijność typu ludowego”, „religijność przeżywana”, czy „wrażliwość mirakularna”, a także „naiwny sensualizm”, czy „nierozróżnialność”.

Ponadto studenci będą przygotowywać referaty dotyczące historii kultu w konkretnych wskazanych przez prowadzącą „świętych miejscach” Rzeszowszczyzny oraz historii życia społeczno-religijnego w wybranych miejscowościach czy regionie.

II semestr:

Będziemy kontynuować omawianie lektur z zakresu metodyki badań i specyfiki terenu. Na początku drugiego semestru lub latem odbędą się badania terenowe według scenariusza przygotowanego przez prowadzącą. Badania rozliczone będą w postaci przepisanych wywiadów i notatek terenowych. Studenci będą uczyli się analitycznego podejścia do zebranych materiałów. W tym celu zostanie wprowadzona trudniejsza literatura z zakresu antropologii religii (m.in. T. Csordas, T. Luhrman, W. Keane), choć dominować będzie literatura z obszaru antropologii pielgrzymek i objawień religijnych

Semestr III i IV

Kolejne dwa semestry poświęcone będą analizie zebranych materiałów terenowych w oparciu o literaturę przedmiotu dobraną do konkretnych tematów. Studenci będą referować zadane lektury i omawiać wspólnie z grupą przygotowane przez siebie scenariusze badań. Ostatni semestr poświęcony będzie pisaniu prac laboratoryjnych na podstawie omówionej na laboratorium literatury przedmiotu.

Asad T.

1983 Anthropological Conceptions of Religion: Reflections on Geertz, „Man”, New Series, 18: 2, s. 237-259.

1993 Genealogies of Religion. Discipline and Reasons of Power in Christianity and Islam, Baltimore, London: The John Hopkins University Press.

Badone E.

2007 Echoes from Kerizinen: Pilgrimage, Narrative and the Construction of Sacred History at a Marian

Shrine in Northwestern France. “Journal of the Royal Anthropological Institute” 13: 2, s. 453 470.

Baraniecka-Olszewska K.

2008 Communitas a intencje pątników – typy uczestnictwa w pielgrzymce. Wielki Odpust Kalwaryjski

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kalwarii Pacławskiej, „Etnografia Polska”, 52 (1-2), 137-154

2013 Ukrzyżowani. Współczesne misteria męki pańskiej w Polsce, Toruń: Fundacja

Nauki Polskiej.

Bialecki J., Haynes N., Robbins J.

2008 The Anthropology of Christianity, „Religion Compass” 2: 6, s. 1139-1158.

Bourdieu P.

2008 Zmysł praktyczny, Kraków: WUJ.

Bukowska-Floreńska L.

1999 Współczesna polska religijność ludowa - zachowania, normy obyczajowe, praktyki obrzędowe, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Bukraba-Rylska I.

2013 W stronę socjologii ucieleśnionej, Warszawa: WUW.

Cannell F.

2006 The Anthropology of Christianity, Durham, London: Duke University Press.

Classen C.

Claverie E.

2009 Peace, War, Accusations, Criticism, and the Virgin (Medjugorje and the Anthropology of Marian Apparitions), w: W.A. Christian, G. Klaniczay (eds.),“The Vision Thing”. Studying Divine Intervention, Budapest: Collegium Budapest, Institute for Advanced Study, s.219-238.

Coleman S. , Eade J.

2004, Introduction. Reframing Pilgrimage [in:] Reframing Pilgrimage. Cultures in Motion, 1-27.

Csordas T.

1997 The Sacred. A Cultural Phenomenology of Charismatic Healing, Berkeley, Los Angeles: University of California Press.

Csordas T.

1990 Embodiment as a Paradigm for Anthropology, “Ethos” vol. 18. No 1, pp. 5-47.

Christian W. A., Jr.

1989 [1972] Person and God in a Spanish Valley, Princeton: Princeton University Press.

Coleman S.

2000 The Globalization of Charismatic Christianity. Spreading the Gospel of Prosperity, Cambridge: Cambridge University Press.

Czachowski H.

2003 Cuda, wizjonerzy i pielgrzymi: Studium religijności mirakularnej końca XX wieku w Polsce, Warszawa: Oficyna Naukowa

Czarnowski S.

1958 [1938] Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, w: S. Czarnowski, Kultura, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s.88-107.

Dubisch J.

1995 In a Different Place: Pilgrimage, Gender and Politics at a Greek Island Shrine, Princeton: Princeton University Press.

Dzienisiewicz I.

2002 Wizerunek Lichenia w mediach i w oczach pielgrzymów, „Konteksty” 56 (1-2), pp. 149-158.

Eade J., Sallnow M. (eds.)

1991 Contesting the Sacred. The Anthropology of Christian Pilgrimage, London: Routledge.

Engelke M.

2007 A Problem of Presence: Beyond Scripture in African Church, Berkeley: University of California Press.

Fedele A., Blanes R. L. ed.

2011 Encounters of Body and Soul in Contemporary Religious Practices. Anthropological Reflections, New York, Oxford: Berghahn Books.

Fedele A.,

2013 Looking for Mary Magdalene. Alternative Pilgrimage and Ritual Creativity at Catholic Shrines in France, Oxford: Oxford University Press.

Freedberg D.

2005 Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, Kraków:WUJ.

Gavriluk P.L, Coakley S. (eds.)

2012 The Spiritual Senses. Perceiving God in Western Christianity, Cambridge& New York: Cambridge University Press.

Geertz C.

2005 [1966] Religia jako system kulturowy, w: C. Geertz, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M. Piechaczek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 109-150.

Halemba A.

2007 Apparitions of the Virgin Mary and the Church/State Relations. A View from the Ukrainian-Slovak Borderland, „Ethnologia Polona” 28, s. 89-102.

Hanganu G.

2010 Eastern Christians and Religious Objects: Personal and Material Biographies Entangled, [in:] Eastern Christians in Anthropological Perspective, red. Ch. Hann, H. Goltz, ss.33-55.

Hann Ch.

2007 The Anthropology of Christianity per se, „Archives européennes de sociologie” 48: 3, s. 383-410.

Hemka A. , Olędzki J.

1990 Wrażliwość mirakularna, “Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 44: 1, s. 8-14.

Howes D.

2005 Empire of the Senses. The Sensual Culture Reader, Oxford, New York: Berg.

Hyndman-Rizk N.

2012 Pilgrimage in the Age of Globalisation. Construction of the Sacred in Late Modernity, Newcastle: Cambridge Scholars Publishing.

Jakson M.

2008 Existential anthropology : events,exigencies and effects, New York : Berghahn Books ; Oxford , 2008

Jackowski A., Smith V.L.

1992 Polish Pilgrim-Tourists, „Annals of Tourism Research” 19, pp. 92-106.

Jackowski A.

1998 Pielgrzymowanie, Warszawa: Wyd. Dolnośląskie.

Keane W.

2007 Christian Moderns. Freedom and Fetish in the Mission Encounter, Berkeley: University of California Press.

Klekot E.

2002 Święte obrazki: Licheń i sąd smaku, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa”, 56 (1-2), 256-257.

Kotula F.

1976 Znaki przeszłosci : odchodzące ślady zatrzymać w pamięci, Warszawa : Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza

Kurpisiński Z.

2000 Wielki post i Wielkanoc w regionie opoczyńskim: Studium religijności ludowej, Warszawa: Verbinum.

Kuźma I.

2008 Współczesna religijność kobiet. Antropologia doświadczenia, Wrocław: PTL.

Lindquist G, Coleman S.,

2010 Introduction. Against Belief, „Social Analysis” 52 (1), 1-18.

Lubańska M.

2007 Problemy etnograficznych badań nad religijnością, w: M. Lubańska (red.), Religijność

chrześcijan obrządku wschodniego na pograniczu polsko- ukraińskim, Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, DiG, 7-32.

Ługowska J.

1986 Pogrzeb Matki Boskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej, „Literatura Ludowa” 3, 3-19.

Marciniak K.

1999 Licheń i jego świat, Poznań: eMPi2.

2010 Oblicza wielkopolskiego pielgrzymowania. Studium etnologiczne na przykładzie sanktuariów maryjnych, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Margry J. (ed.)

2008 Shrines and pilgrimages in modern world. New itineraries into the sacred, Amsterdam: Amsterdam University Press.

McDanell C.

1995 Material Christianity. Religion and Popular Culture in America, New Heaven, London: Yale University Press, 1-16.

McGuire M.B.

2008 Spirituality and Materiality [in:]. Lived Religion. Faith and Practice in Everyday Life, Oxford, New York: Oxford University Press, 97-118

Merleau-Ponty M.

2001 Fenomenologia percepcji, Warszawa: Fundacja Aletheia

Mitchell J.P., Hildi J.

2008 For Belief. Embodiment and Immanence in Catholicism and Mormonismm, “Social Analysis”, vol. 52, issue 1, 79-94.

Morgan D.

2010 Materiality, Social Analysis and the Study of Religion, [in:] Religion and Material Culture. The Matter of Belief, London and New York: Routledge, 55-74

2012 The Embodied Eye. Religious Visual Culture and The Social Life of Feeling, Berkeley, Los Angeles: University of California Press.

Needham R.

1972 Belief, Language and Experience, Chicago:University of Chicago Press.

Niedźwiedź A.

2005 Obraz i postać. Znaczenia wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Olędzki J.

1975 Pieśni wotywne. “Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, vol. 29. issue 4, s. 225-236.

1989 Świadomość mirakularna, „Polska Sztuka Ludowa”, vol. 43, issue 3, s. 147-157.

Pasieka A., Sekerdej K., Warat M.

2007 Popular Religion and Postsocialist Nostalgia Licheń as a Polysemic Pilgrimage Centre in Poland, „Polish Sociological Review”, 160, p. 431-444.

Pina-Cabral J. de

1986 Sons of Adam, Daughters of Eve. The Peasant Worldview of the Alto Minho, Oxford: Clarendon Press.

Robbins J.

2003 What is a Christian? Notes toward an Anthropology of Christianity, „Religion” 33: 3, 191-199.

Orsi R.

2005 Material Children: Making God’s Presence Real for Catholic Boys and Girls and for the Adults in Relation to them [in:] Between Heaven and Earth. The Religious Worlds People Make and the Scholars Who Study Them, Princeton and Oxford: Princeton University Press, 73-109.

Ruel M.

1982 Christians as Believers, [in:] Religious organization and religious experience, J. Davies, London: Academic Press.

Sallnow M. J.

1981Communitas Reconsidered. The Sociology of Andan Pilgrimage, „Man” 16, 163-82.

Schieffelin E.L.

1996 On Failure and Performance: Throwing the Medium out of The Séance, [in:] eds C. Laderman, M. Roseman, The Performance of Healing, London-New York: Routledge, 59-89.

Schilling C.

1993 The Body and Social Theory, London: Sage Publicing.

Stewart C.

1991 Demons and the Devil: Moral Imagination in Modern Greek Culture, Princeton: Princeton University Press.

Stewart S.

2005 Remembering the Senses [in:] Empire of the Senses. The Sensual Culture Reader, Oxford, New York: Berg, 59-69.

Stomma L.

1979 Determinanty polskiej kultury ludowej XIX w., „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 33: 3, 131-142.

1986 Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Warszawa: Instytut Wydawniczy

PAX.

Tambiah S.

2007 Magia, nauka, religia a zakres racjonalności, przeł. Bartosz Chlebowicz, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Tokarska-Bakir J.

2000 Obraz osobliwy. Hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych. Wielkie opowieści, Kraków: Universitas.

Tomicki R.

1981 Religijność ludowa, w: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 29-69.

Tomlinson M.

2009 In God’s Image. The Metaculture of Fijian Christianity, Berkeley: University of California Press.

Tomasi L.

2002 Homo Viator: From Pilgrimage to Religious Tourism via the Journey, [in:] eds. W. H. Swatos, L. Tomasi, From Medieval Pilgrimage to Religious Tourism. Westport, CT: Praeger

Turner V., Turner L.B.

2009 Obraz i pielgrzymka w kulturze chrześcijańskiej

Turner V., Bruner E.

2011 Antropologia doświadczenia. Z epilogiem Clifforda Geertza, Kraków:WUJ

Wieczorkiewicz A.

2007 Wstęp, [in:] Ucieleśnienia. Ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki, ed. A. Wieczorkiewicz, J. Bator, Warsaw: IFiS PAN, 7-15.

Zieliński M.

2004 Na straży prawdziwej wiary: zjawiska cudowne w polskim katolicyzmie ludowym, Kraków: Nomos.

Zowczak M.

2000 Biblia ludowa, Wrocław: „Funna”.

2008 Między tradycją a komercją, „Znak” 60 (3), 31-44.

Student/-ka dzięki uczestnictwu w dwuletnim cyklu badań etnograficznych:

- poznaje literaturę związaną z badaną tematyką, z terenem badań; z etnograficznymi metodami badania; stosowanymi pojęciami i założeniami teoretycznymi;

- zdobywa umiejętności akademickie: umie uporządkować materiały terenowe i je interpretować z użyciem pojęć analitycznych;

- umie skonstruować pracę w konwencji akademickiej tj: umie zrelacjonować literaturę przedmiotu oraz założenia i kategorie badawcze,

sformułować pytania badawcze i hipotezy, przedstawić wyniki badań w formie argumentacji na rzecz określonej tezy, podsumować je wnioskami komentującymi wyniki badań z perspektywy wcześniej przyjętych założeń i konfrontacji z literaturą przedmiotu;

- potrafi skutecznie namówić ludzi do rozmowy; przeprowadzić ją w taki sposób by dotyczyła tematu badań, w czasie rozmowy potrafi akceptować odmienny punkt widzenia i wykazywać zrozumienie dla odmienności światopoglądowej, językowej i obyczajowej;

- potrafi pracować w grupie;