Laboratorium. Macedońskie Porecze 80 lat po Józefie Obrębskim

monograficzne

Celem laboratorium jest stworzenie współczesnej monografii regionu Porecze w Macedonii. Temat przewodni stanowią badania Józefa Obrębskiego, prowadzone w latach 30. XX w. w tym regionie, które dotyczyły wielu zagadnień (m.in. magii, etniczności czy pozycji kobiety w społeczności).

Grupa laboratoryjna będzie częścią większego projektu wspólnych badań terenowych i archiwalnych, prowadzonych przez badaczy polskich i macedońskich. Będą to badania pracowników i studentów IEiAK UW, IEiAK UŁ, Insytutu Slawistyki PAN oraz Instytutu Etnologii i Antropologii Uniwersytetu Cyryla i Metodego w Skopje i Instytutu Kultury Starosłowiańskiej w Prilepie.

Temat przewodni stanowią badania Józefa Obrębskiego, prowadzone w latach 30. XX w. w regionie macedońskiego Porecza, które dotyczyły wielu zagadnień (m.in. magii, etniczności czy pozycji kobiety w społeczności). Analizy oraz wnioski polskiego badacza na temat dawnego Porecza zadziwiają nowatorskością i wciąż mogą stanowić inspirację, ponieważ wiele spośród nich można zaobserwować również na dzisiejszym Poreczu. Z tego powodu jednym z celów projektu jest swoiste powtórzenie tamtych badań, chociaż w zupełnie innym, współczesnym kontekście.

Celem laboratorium jest stworzenie współczesnej monografii regionu. Monografię rozumieć tu będziemy zarówno jako opis materiału terenowego, jak i metodę – długotrwałe badania wśród tych samych ludzi i w tych samych miejscach. Studenci zapoznają się z warsztatem badawczym etnografa w terenie (przygotowanie i realizacja własnego projektu; prowadzenie rozmów i obserwacji; sporządzanie notatek i prowadzenie dziennika terenowego) oraz zbiorą materiał empiryczny dotyczący różnych aspektów kultury Porecza. Tematyka badań może być bardzo zróżnicowana i obejmować zarówno tematy „tradycyjne”, np. te badane przez Obrębskiego, ale również związane ze współczesną sytuacją Porecza (obrzędowość rodzinna i doroczna; religijność; migracja z Porecza do większych ośrodków miejskich lub za granicę; krajobraz kulturowy; wielokulturowość i międzykulturowość, pamięć o badaniach Józefa Obrębskiego na Poreczu). Cennym doświadczeniem dla studentów będzie również praca wspólna z kolegami z Macedonii, która stworzy możliwość wzajemnego uczenia się od siebie, jak uprawiać etnografię, pozwalając na wymianę metod i metodologii.

Teren

Porecze jest górzystym regionem położonym w środkowej części Republiki Macedonii. Główny ośrodek stanowi miasteczko Makedonski Brod (ok. 3700 mieszkańców), zaś drugie co do wielkości miasto to Samokov (ok. 2 tys. mieszkańców). W skład regionu wchodzi 40 wsi zamieszkałych prawie wyłącznie przez prawosławnych Macedończyków. Ze względu na ukształtowanie powierzchni obszar Porecza jest słabo powiązany komunikacyjnie z większymi ośrodkami miejskimi, co z kolei pozwoliło przetrwać wielu elementom kultury tradycyjnej. Charakterystyczne, że wbrew wieloetnicznemu i wielowyznaniowemu charakterowi dzisiejszej Macedonii, Porecze jest obszarem względnie jednolitym etnicznie, a jego mieszkańcy szczycą się tym, że ich region jest czysto macedoński (tj. że mieszkają tam jedynie prawosławni Macedończycy). Również macedońscy naukowcy polecają ten teren do badania „czysto macedońskich, tradycyjnych zwyczajów”. W latach 2000-2001 zostały przeprowadzone badania archiwalne i terenowe (w terenie spędzono w sumie zaledwie 2 tygodnie), dotyczące różnych aspektów kultury tradycyjnej Porecza. Część wyników tych badań została opublikowana (po macedońsku) na stronie internetowej Instytutu Etnologii i Antropologii Uniwersytetu Cyryla i Metodego w Skopje. Nie przeprowadzono jednak badań, dotyczących współczesnej kondycji Porecza, przemian kultury czy nowych zjawisk kulturowych i społecznych. Ponadto autorzy projektu zajęli się jednie kulturą prawosławnych Macedończyków (co jest bardzo charakterystyczne dla etnologii macedońskiej, ale również dla etnologii bułgarskiej czy serbskiej – dotyczy zatem całego regionu).

W niewielkiej odległości od Macedońskiego Brodu (około godziny jazdy samochodem) leży Kiczewo, które zamieszkiwane jest w znacznej mierze przez muzułmanów (głównie pochodzenia albańskiego) oraz wsie i miasteczka zamieszkałe przez Albańczyków, Turków (gmina Plasnica), Macedońskich Muzułmanów (Torbeszów) i Romów. Okazuje się zatem że „macedońskość” oraz jej wyznaczniki, definiowane i uznawane przez mieszkańców Porecza, mogą stanowić jeden z ważniejszych wątków naszych badań.

Obecnie wiele wsi na Poreczu pozostaje wyludnionych, sytuacja ta dotyczy również wsi Wołcze – najdłużej zamieszkiwanej przez Józefa Obrębskiego. Dawni mieszkańcy wyemigrowali w celach zarobkowych do miast lub za granicę, niemniej wielu z nich zachowało swoje domy, do których przyjeżdżają na wakacje lub na święta (np. święto patrona rodziny lub wioski – lokalnej cerkwi). Warto podkreślić, że ten wątek powrotów jest bardzo charakterystyczny dla tradycyjnej migracji zarobkowej (peczalby) na wielu obszarach Półwyspu Bałkańskiego.

Nowym zjawiskiem jest tworzenie przez mieszkańców Porecza oferty turystycznej. Do sytuacji tej przyczyniło się wybudowanie w 2003 roku tamy na rzece Treska oraz utworzenie sztucznego jeziora (Kozjak). Obecnie, na zachodnim brzegu jeziora, istnieje już kilka nowo powstałych ośrodków sportów wodnych.

Badania będą prowadzone m.in. w miejscowościach:

Samokov – miasteczko, w którym do początku naszego wieku funkcjonowała fabryka broni „Suvenir” i dawała zarówno pracę, jak i organizowała czas wolny (prowadząc np. dom kultury czy klub sportowy) większości mieszkańców. W środku miasteczka stoi pomnik Józefa Obrębskiego, jego imieniem nazwana jest również główna ulica.

Makedonski Brod - centrum administracyjne Porecza, jedno z najmniejszych miast w Macedonii. Szczególnie dla nas ciekawym miejscem jest cerkiew św. Nikoli będąca równocześnie Hadır Baba Tekke, czyli centrum kultu dla przedstawicieli różnych odłamów islamu.

Wsie w okolicy zabytku Devina Kula (wieża Devina), wybudowanej w pobliżu jaskini Pešna; zgodnie z przekazami ludowymi zbudowała ją siostra legendarnego bohatera Macedończyków (i nie tylko Macedończyków) Królewicza Marka, Pešna.

Przykładowe tematy prac studenckich:

1. Pamięć o badaniach Józefa Obrębskiego na Poreczu

2. Rola fabryki broni w Samokowie dla kształtowania życia społecznego i kulturalnego na Poreczu

3. Świątynia w Macedońskim Brodzie – cerkiew św. Nikoli i Hadır Baba Tekke – jako miejsce wielokrotnego kultu (miejsce święte dla muzułmanów różnych odłamów i prawosławnych).

4. Religijność i lokalne wzorce świętości.

5. Współczesna obrzędowość doroczna i rodzinna.

6. Kulturowe konteksty krajobrazu Porecza.

7. Wpływ migracji za granicę i do miast na konstruowanie poreckiej lokalności

8. Pozycja kobiety i mężczyzny w społeczności Porecza.

9. „Macedońskość” Porecza – jej wyobrażone wyznaczniki (język, obrzędowość, architektura).

10. Kontakty sąsiedzkie z innymi etnicznie i wyznaniowo – zwłaszcza Turkami i Albańczykami.

11. Turystyka i turyści na Poreczu (konstruowanie nowego oblicza regionu, jako miejsca atrakcyjnego dla przyjezdnych).

Badania terenowe na Poreczu

W ramach laboratorium odbędą się trzy wyjazdy terenowe – w lipcu 2011 roku (2 tygodnie), w maju 2012 (2 tygodnie) i w czerwcu-lipcu 2012 (1 miesiąc); ewentualnie jeszcze krótszy (10-dniowy lub 2-tygodniowy) wyjazd jesienią 2012 roku. Badania będą prowadzone wspólnie ze studentami etnologii Uniwersytetu Cyryla i Metodego w Skopje. Liczba osób w grupie: max. 10.

Appadurai A. (2005), Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Kraków.

Billig M. (2008), Banalny nacjonalizm, Kraków.

Bocev V. (2007), Kurban among the Macedonians, in: Kurban in the Balkans, ed. B. Sikimić, P. Hristov, Belgrade, s. 269-276.

Danecki J. (1997), Kultura islamu. Słownik, Warszawa.

Edensor T. (2004), Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, Kraków.

Engelking A. (2003), Objective Observation and Direct Experience. Józef Obrębski's Research in Macedonia, Contextualizing his Scientific Biography (1926-1937), Ethnologia Polona 24, s. 7-28.

Engelking A. (2006), Józef Obrębski – etnograf, etnolog i etnosocjolog. Tradycyjne i nowatorskie metody badań terenowych w latach 1920 i 1930, w: Kultura profesjonalna etnologów w Polsce, red. M. Brocki, K, Górny, W. Kuligowski, Wrocław, s. 147-168.

Freedman D.C. Wife, Widow, Woman: Roles of an Anthropologist in a Transylvanian Village, w: P. Golde (ed.) Women in the field. Anthropological experiences, Berkeley: University of California Press 1986, s. 333-359.

Friedl E. (1997), Field Work in a Greek Village, [w:] Women in the field. Anthropological experiences, ed. Peggy Golde, University of California Press, s. 195-221.

Geertz C. (2000) Być tam. Antropologia jako scena pisarska, [w:] Dzieło i życie. Antropolog jako autor, Warszawa

Giordano Ch. (2007), Ethnic versus Cosmopolitan Regionalism? For a Political Anthropology of Local Identity Constructions in a Globalized World-System, Ethnologia Balkanica, vol. 11.

Halpern J.M. (2003), Reflections on Jozef Obrebski’s Work in Macedonia from the Perspective of American Anthropology, Ethnologia Polona 24, s. 29-41.

Jackowski E., Soljan I., Bilska-Wodecka E. (red.) (1999), Wielka Encyklopedia geografii świata, tom XV (r. VIII – Islam; Kult świętych, pielgrzymki w islamie, odwiedzanie grobów świętych), Poznań.

Jezernik B. (2007), Dzika Europa. Bałkany, Kraków, (wybrane fragmenty).

Kubica G., Lubaś M. (red.) (2008), Tworzenie i odtwarzanie kultury. Tradycja jako wymiar zmian społecznych, Kraków.

Obrembski J. (2001), Folklorni i etnografski materijali od Porecze. Kniga 1, Skopje.

Obrembski J. (2003), Porecze 1932-1933, Matica Makedonska.

Obrębski J. (2005), Dzisiejsi ludzie Polesia, oprac. A. Engelking, Warszawa.

Olędzki J. (1991), Murzynowo. Znaki istnienia i tożsamości kulturalnej mieszkańców wioski nadwiślańskiej XVIII-XXw., Warszawa.

Olędzki J. (1997), Co? Po co? Dlaczego? Słucham. Terminowe doświadczenie etnologa w Murzynowie, Konteksty, nr 1-2, s.198-200.

Pettifer J. (1992), The New Macedonian Questions, „International Affairs”vol. 68, no. 3, s. 475-485.

Przybył E. (2000), Prawosławie, Kraków.

Stawowy-Kawka I. (2005), Mniejszości narodowe w republice Macedonii – współczesne problemy [w:] Miejsce Macedonii na Bałkanach, Kraków, s. 85-110.

The encyclopaedia of Islam, new edition: index of subjects to volumes I-VIII and to supplement, E.J. Brill, 1996.

Todorowa M. (2008), Bałkany wyobrażone, Wołowiec.

Tokarska-Bakir J. (1995), Dalsze losy syna marnotrawnego. Projekt etnografii nieprzezroczystej, w: Konteksty 3-4: 13-22.

Tomovski K. (red.) (1996), Etnologija na Makedoncite, Skopje.

Змејкоски В., Влијанието на фабриката Сувенир - Самоков врз општествениот живот во Порече, materiały z konferencji naukowej 105 rocznica urodzin Józefa Obrębskiego, Samokov, 15-17.09.2010.

Student dzięki uczestnictwu w dwuletnim cyklu badań etnograficznych:

- poznaje literaturę związaną z badaną tematyką, z terenem badań; z etnograficznymi metodami badania; stosowanymi pojęciami i założeniami teoretycznymi;

- zdobywa umiejętności akademickie: umie uporządkować materiały terenowe i je interpretować z użyciem pojęć analitycznych;

- umie skonstruować pracę w konwencji akademickiej tj: umie zrelacjonować literaturę przedmiotu oraz założenia i kategorie badawcze,

sformułować pytania badawcze i hipotezy, przedstawić wyniki badań w formie argumentacji na rzecz określonej tezy, podsumować je wnioskami komentującymi wyniki badań z perspektywy wcześniej przyjętych założeń i konfrontacji z literaturą przedmiotu;

- potrafi skutecznie namówić ludzi do rozmowy; przeprowadzić ją w taki sposób by dotyczyła tematu badań, w czasie rozmowy potrafi akceptować odmienny punkt widzenia i wykazywać zrozumienie dla odmienności światopoglądowej, językowej i obyczajowej.

- potrafi pracować w grupie.

Zaliczenie na ocenę po każdym semestrze.

Po IV semestrze - praca laboratoryjna ok. 3035 stron.

Laboratorium kończy się złożeniem pracy laboratoryjnej do końca semestru zimowego III roku studiów oraz oddaniem na płycie CD przepisanych wywiadów i ew. innych materiałów terenowych.

Obowiązkowe badania terenowe, które dostarczają źródeł wywołanych do napisania pracy laboratoryjnej i licencjackiej.