Motyw granicy zwierzęta-ludzie w wybranych tekstach literackich i popularnonaukowych

ogólnouniwersyteckie

Znajomość języka angielskiego na poziomie B2+ (niektóre teksty są dostępne jedynie w języku angielskim)

Celem kursu jest przedstawienie dwudziestowiecznych i dwudziestopierwszowiecznych koncepcji zdefiniowania granicy pomiędzy zwierzętami i ludźmi. Wytyczanie i sondowanie takiej granicy – często w drodze prowokacji – jest domeną literatury fantastycznej (G. H. Wells, Pierre Boulle, Angela Carter, Olga Tokarczuk i wielu innych), zaś popularyzatorzy nauki i zainteresowani przyrodoznawstwem kulturoznawcy opisują jej redefiniowanie w tekstach popularnonaukowych. Prześledzimy teksty, w których występuje motyw „dzikich” dzieci wychowanych przez zwierzęta, historii alternatywnej, w której to naczelne stworzyły cywilizację techniczną, „uczłowieczania” zwierząt w laboratoriach oraz na poły magicznych przemian w istoty ludzkiej w zwierzę. Przyjrzymy się definicjom człowieka w opozycji do zwierząt i opisom procesu powstawania samoświadomości.

Druga połowa XX wieku, dekady po powstaniu nowoczesnej syntezy ewolucyjnej były okresem intensywnych badań zachowania zwierząt. W tym czasie rozwinięto teoretyczne podstawy ewolucjonizmu, a równolegle z odkrywaniem nowych ważnych mechanizmów, którymi rządzi się przyroda, badacze publikowali bestselerowe książki o naturze. Ich oddziaływanie na masową wyobraźnię sprawiło, że darwinowskie spojrzenie na świat jeszcze głębiej przeniknęło do kultury popularnej i stało się częścią powszechnego wyobrażenia o przyrodzie.

Nowa gałąź przyrodoznawstwa zwana socjobiologią postulowała by stosować analogiczne metody opisu społeczności ludzkich i zwierzęcych, sporządzając dokładne opisy behawioru i pokazanie powiązań między nim a cechami środowiska. Opisano ludzi jako gatunek, który dokonał ostatecznej adaptacji, czyli zyskał zdolność kontrolowania i świadomego zmieniania środowiska, w którym żyje. Socjobiolodzy podkreślali, że ludzie współcześni wciąż podlegają mechanizmom psychicznym i społecznym, które wyewoluowały miliony lat temu. W naszym świecie wciąż działają sankcjonowane przez kulturę jako prawo społeczne prastare odruchy zapobiegające np. kazirodztwu czy przegęszczeniu populacji.

Równolegle, w drugiej połowie 20. wieku badaczki takie jak Jane Goodall i Dian Fossey poświęciły się wieloletnim obserwacjom zachowań najbliższych ewolucyjnie człowiekowi, żyjących dziś jeszcze na wolności małp naczelnych. Bestsellery autorstwa Goodall i Fossey (i książki o nich) uczą czytelników, że poznanie zachowań stadnych i hierarchii społecznej naczelnych pomaga w zrozumieniu zasad rządzących hordami przedludzkimi.

W takim kontekście kulturowym powstawały teksty literackie opisujące różne próby rozgraniczenia zwierząt i ludzi. Wytyczanie i sondowanie takiej granicy – często w drodze prowokacji – jest domeną literatury fantastycznej (G. H. Wells, Pierre Boulle, Angela Carter, Olga Tokarczuk i wielu innych), zaś popularyzatorzy nauki i zainteresowani przyrodoznawstwem kulturoznawcy opisują w tekstach popularnonaukowych jej przesuwanie i redefiniowanie. Podczas zajęć prześledzimy teksty, w których występuje motyw „dzikich” dzieci wychowanych przez zwierzęta, historii alternatywnej, w której to naczelne stworzyły cywilizację techniczną, „uczłowieczania” zwierząt w laboratoriach oraz na poły magicznych przemian w zwierzę. Cofniemy się do początków 20. wieku – epoki fascynacji darwinizmem (lecz także strachu przed „zwierzem” ukrytym w ludziach), by przeanalizować fragmenty prozy Wellsa, a następnie chronologicznie przeczytamy wybrane teksty fantastyczne oraz towarzyszące im fragmenty książek popularnonaukowych kwestionujących tradycyjne rozgraniczenie człowiek/zwierzę.

Teksty popularnonaukowe:

Atwood, Margaret, „Running with the Tigers”, w: „Flesh and the Mirror”, Virago, London 1994.

Bryson Bill, „Krótka historia prawie wszystkiego”, tłum. Jacek Bieroń, Zysk i S-ka, Poznań 2006.

Conniff, Richard „Poszukiwacze gatunków. Bohaterowie, głupcy i szalony pościg, by zrozumieć życie na Ziemi”, tłum Zofia Łomnicka, Prószyński i S-ka, Warszawa, 2011

Darwin, Karol „Pochodzenie człowieka”, tłum. M. Ilecki, wyd. Biblioteka Analiz Jirafa Roja, Warszawa, 2009

Diamond, Jared „Trzeci szympans”, tłum. January Weiner, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996

Dröscher, Vitus B. „Białe lwy muszą umrzeć”, tłum. Monika Auriga, PIW, Warszawa 1993

- „Reguła przetrwania”, tłum. Anna Danuta Tuszyńska, PIW, Warszawa, 1993

Freccero, Carla, "A Race of Wolves", Yale French Studies , 2015, No. 127, Animots: Postanimality in French Thought (2015), pp. 110-123

Goodall, Jane „Przez dziurkę od klucza. 30 lat obserwacji szympansów”, tłum. Jerzy Prószyński, Prószyński i S-ka, Warszawa, 1997

Gunn, J. Droga do science fiction t. I - IV, tłum. różni, Warszawa 1988

Hauser, Marc D. „Umysły zwierząt”, w: „Nowy Renesans”, CIS, Warszawa 2005, pp. 81-99

Le Fanu, James „Niezwykła istota. Zmagania nauki z tajemnicami człowieka”, tłum. Agnieszka Sobolewska, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010

LaPointe, Leonard L. „Feral Children”, Journal of Medical Speech-Language Pathology (online)

Lewin, Roger, „Wprowadzenie do ewolucji człowieka”, przełożył Andrzej Jerzy Tomaszewski, Prószyński i S-ka, Warszawa 2002

Punter, David „The Litreature of Terror”, Longman, New York, 1996

Wegner, Michał „Horror zwierzęcego dziedzictwa człowieka. Darwinizm i jego wpływ na literaturę grozy przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku” w: „Groza i Postgroza,” Facta Ficta, 2018, pp.299-317

Wilson, Edward O., „Socjobiologia”, tłum. Mariusz Siemieński Zysk i S-ka, Poznań 2000

------------

Literatura piękna:

Ballard, J.G. „Rekognicja” tłum. Maria Gębicka-Frąc, w: „Niebezpieczne wizje”, Solaris, Olsztyn 2002, pp. 570-582

Boulle, Pierre „Planeta małp”, tłum. Krystyna Pruska i Krzysztof Pruski, ISKRY, Warszawa 1980.

Carter Angela, „The Bloody Chamber”, Chatto and Windus, Londyn 1979.

Murphy, Pat, „Zakochana Rachela”, tłum. Agnieszka Sylwanowicz, w” „Don Wollheim proponuje 1988”, ALFA, Warszawa 1988

Tokarczuk, Olga, „Dom dzienny, dom nocny”, Wydawnictwo Literackie, 2020.

Tokarczuk, Olga, „Opowiadania bizarne”, Wydawnictwo Literackie, 2020.

Wells, H.G. “Wyspa doktora Moreau”, tłum. Ewa Krasińska, Alfa, Warszawa 1988

Filmy (inne - fakultatywnie)

„King Kong” reż. John Guillermin (1976) i „King Kong” reż. Peter Jackson (2005)

„Planeta małp” reż. Franklin J. Schaffner (1968) i „Planeta małp” reż. Tim Burton (2001)

„The Lion King” reż. Roger Allers i Rob Minkoff (1994)

Wiedza:

Absolwent

• zna podstawową terminologię nauk humanistycznych i przyrodniczych i rozumie ich rolę kulturze

• rozumie różne teorie przyrodoznawcze oraz sposób ich funkcjonowania w przestrzeni społecznej i kulturowej

• zna i stosuje metody analizy i interpretacji tekstów naukowych

• poszerza znajomość współczesnych nurtów i kierunków rozwoju badań nad przyrodą i kulturą

Umiejętności

Absolwent

• potrafi dokonywać analizy tekstów naukowych za pomocą odpowiednich narzędzi badawczych

• potrafi krytycznie odnieść się do tekstu popularnonaukowego z pogranicza nauk humanistycznych i przyrodoznawczych z wykorzystaniem właściwego dla danej dyscypliny aparatu pojęciowego

• analizuje napisane w języku obcym teksty popularnonaukowe z zakresu wybranych dyscyplin w dziedzinie nauk humanistycznych

• potrafi docenić różnorodność opinii zawartych w lekturach oraz przedstawionych w dyskusjach i wykorzystać je jako źródło inspiracji

Kompetencje społeczne

Absolwent

• jest gotów do poznawania nowych metod badawczych

• jest gotów do dynamicznego rozwoju naukowego w obrębie nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych oraz śledzi nowe metody i paradygmaty badawcze

Ocena końcowa będzie wypadkową następujących ocen cząstkowych:

40% aktywność w czasie zajęć (w tym prezentacje)

60% kolokwium

Dopuszczalna liczba nieobecności – 3 w semestrze

Zaliczenie na ocenę. Warunkiem zaliczenia poprawkowego jest złożenie wszystkich prac najpóźniej do końca poprawkowej sesji egzaminacyjnej semestru letniego.